ब्रह्मानंद देशपांडे

महामहोपाध्याय डॉ. ब्रह्मानंद श्रीकृष्ण देशपांडे (जन्म : १३ जून १९४०; मृत्यू : पुणे, ६ ऑगस्ट, २०१३) हे एक मराठी इतिहास संशोधक, प्रसिद्ध वक्ते आणि महानुभाव पंथाचे अभ्यासक होते.

औरंगाबाद येथील सरस्वती भुवन महाविद्यालयातील इतिहासाचे प्राध्यापक असलेले डॉ. देशपांडे निवृत्तीनंतर पुणे येथे वास्तव्यास होते.

ब्रह्मानंद देशपांडे हे मूळचे वाशीम जिल्ह्यातले. मराठवाड्यातील एक ज्येष्ठ संशोधक, अभ्यासक, कार्यकर्ता म्हणून सर्वत्र ओळख असलेल्या देशपांडे यांचे प्राचीन भारतीय इतिहास, संस्कृती व पुरातत्त्वशास्त्र विषयातील पदव्युत्तर शिक्षण नागपूर आणि मध्य प्रदेशातील सागर येथे झाले. महाराष्ट्रातील शिलालेख - ताम्रपटांचा अभ्यास करून नागपूर विद्यापीठातून आधुनिक इतिहास या विषयात त्यांनी डॉक्‍टरेट संपादन केली होती.

ब्रह्मानंद देशपांडे यांनी पैठण, औरंगाबाद आणि नागपूर येथील महाविद्यालयांत इतिहास हा विषय शिकला. त्यांनी औरंगाबाद येथील सरस्वती महाविद्यालयात सलग ३१ वर्षे अध्यापनाचे काम केले. शिक्षणाबरोबरच इतिहास संशोधनात उतरलेल्या देशपांडे यांनी पुढे महाराष्ट्रातील सातवाहनपासून ते मराठ्यांच्या कालखंडांचा मोठा अभ्यास केला. या बरोबरच अजिंठा-वेरूळची लेणी, पैठण, सातवाहन समाज, महानुभाव पंथ, संतवाङ्‌मय, कवी भूषण हे त्यांचे अभ्यासाचे विषय होते.

वेरूळ आणि अजिंठा लेण्यांचे ते भाष्यकार होते. आजपर्यंत हजारो पर्यटकांना अजिंठय़ाची चित्रसृष्टी आणि वेरूळचे शिल्पवैभव यांचे दर्शन त्यांनी घडविले.

मिळाला आहे.

मराठी, हिंदी, इंग्रजीशिवाय संस्कृत, गुजराती, कन्नड, बंगाली, उर्दू, बुंदेलखंडी आणि छत्तीसगढी अशा दहाहून अधिक भाषांवर देशपांडे यांचे प्रभुत्व होते. महाराष्ट्रातील बऱ्याच बोलीभाषा त्यांना अवगत होत्या. ब्राह्मी, फारसी, मोडी लिपीचे ते तज्ज्ञ होते.

ब्रह्मानंद देशपांडे यांचे वेगवेगळ्या राष्ट्रीय-आंतराष्ट्रीय परिषदांमधून दीडशेहून अधिक शोधनिबंध प्रसिद्ध झाले आहेत. शेकडो लेख, स्मरणिकांचे संपादन व प्रकल्पांमधील सहभाग त्यांच्या नावावर जमा आहेत.

नागपूर विद्यापीठाशी आणि मराठवाडा विद्यापीठाशी त्यांचा जवळचा संबंध होता. खानदेश इतिहास परिषदेचे आणि कर्नाळा दुर्ग साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषवले आहे. पुण्याचे भारत इतिहास संशोधक मंडळ, मराठवाडा साहित्य परिषद, नटनागर शोधसंस्थान (मध्य प्रदेश), यक्षायतम प्रतिष्ठान, अखिल महानुभाव परिषद, हिंद-उर्दू सोसायटी, छत्तीसगड शोधसंस्थान आदी संस्थांशी त्यांचा घनिष्ट संबंध होता. त्यांनी त्यांच्याकडील ग्रंथसंपदा आणि दुर्मीळ वस्तू भारत इतिहास संशोधक मंडळाला देणगी म्हणून बहाल केल्या होत्या.

महानुभाव या मासिकाचे ते कार्यकारी संपादक होते.

आकाशवाणीवर रूपके आणि परीक्षणणही त्यांनी सादर केली आहेत. महानुभाव आणि जैन या साहित्याचे डॉ. देशपांडे हे अभ्यासक होते. ओजस्वी वक्ता, विद्यार्थिप्रिय प्राध्यापक अशी त्यांची ओळख होती.

• शब्दवेध , १९७९
• चक्रपाणिचिंतन , १९७९
• ‌ भुत्तो एक वादळ , १९८१
• तीन शोधनिबंध , १९८१
• रत्नमालास्त्रोत पूर्वार्ध , १९८६
• सप्तपर्णी , १९८९
• लीळाचरित्र एकांक , १९९०
• महासाधू एकनाथ महाराजांची भारुडे , १९९१
• मयूरपंख , १९९६
• श्रीगोविंदप्रभूचरित्र , १९९८
• शोधमुद्रा खंड २ , १९९८
• इये नाथांचिये नगरी , २००० (सहलेखन - वनमाला पानसे)
• शोधमुद्रा खंड ३ , २०००
• अजिंठा, वेरुळ, दौलताबाद , २००४
• शोधमुद्रा खंड ४ , २००४
• महानुभावीय शोधनिबंध खंड १ , २००५
• पूजावसर , २००८ (सहलेखन - रोहीणीताई कपाटे)
• देवगिरीचे यादव , २०१३
• शोधमुद्रा खंड ५ ,
• विश्वातील महान भाषणे , २०१४
• दक्षिणेच्या मध्ययुगीन इतिहासाची साधने (पुनर्संपादन)

• दि गुप्त ॲडमिनिस्ट्रेशन , १९६८
• स्टडीज इन एपिग्रफी व्हाल्यूम १ ,
• स्टडीज इन अजंता ॲन्ड एलोरा एपिग्राफ , २००५

• देशपांडे, ब्रह्मानंद. देवगिरीचे यादव.

• अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीगोंदा येथे १८-१९ डिसेंबर २००९ दरम्यान झालेल्या अखिल महाराष्ट्र इतिहास परिषदेच्या १८ व्या अधिवेशनाचे अध्यक्षपद ब्रह्मानंद देशपांडे यांनी भूषविले होते.
• त्यांच्या ‘देवगिरीचे यादव’ या पुस्तकाला राज्य उत्कृष्ट ग्रंथ निर्मितीचा पुरस्कार मिळाला आहे.
• त्यांच्या ‘रत्‍नमाला स्तोत्र’ या ग्रंथाला महानुभाव विश्वभारती पुरस्कार मिळाला आहे.
• दिवाकर रावते भूमिपुत्र पुरस्कार
• संत साहित्य संशोधन पुरस्कार
• उत्तर भारतीय ब्राह्मण महासंघातर्फे महामहोपाध्याय ही पदवी