बुरशी

बुरशी किंवा कवक हा युकॅरियॉटिक सजीवांच्या गटाचा एक सदस्य आहे. ज्यामध्ये यीस्टस आणि मोल्डस तसेच अधिकपरिचित मशरूम सारख्या सूक्ष्मजीवांचा समावेश आहे. या जीवांचे राज्य, बुरशी म्हणून वर्गीकरण केले जाते. जे वनस्पती आणि प्राण्यांच्या इतर युकेरियोटिक जीवनापेक्षा वेगळे आहे.

बुरशी अन्नासाठी दुसऱ्यांवर अवलंबून असणारी मृतोपजीवी सजीव आहे.

एक बुरशी म्हणजे युकेरियोटिक सजीवांच्या मोठ्या गटाचा कोणताही सदस्य असतो ज्यामध्ये यीस्ट आणि मोल्ड्स सारख्या सूक्ष्मजीव समाविष्ट असतात, तसेच अधिक परिचित मशरूम असतात. बुरशीचे राज्य म्हणून वर्गीकृत केले गेले आहे जे वनस्पती आणि प्राणी यांच्यापासून वेगळे आहे. बुरशीच्या अभ्यासासाठी समर्पित जीवशास्त्राची अनुशासन मायकोलॉजी म्हणून ओळखली जाते, जी अनेकदा वनस्पतिशास्त्राची शाखा म्हणून ओळखली जाते, जरी अनुवंशिक अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की बुरशी वनस्पतींशी प्राण्यांशी अधिक संबंधित आहेत.

पूर्वी,मायकोलॉजी ही वनस्पतिशास्त्राची एक शाखा मानली जात होती, परंतु आता हे ज्ञात आहे की बुरशी हे आनुवंशिकदृष्ट्या वनस्पतींशी प्राण्यांशी अधिक संबंधित आहे. निरीक्षणानंतर लक्षात आले की, हा जीव नाश पावणाऱ्य जीवांवरच जगतो आणि त्यात वनस्पतीं प्रमाणे त्यात हरितद्रव्य नाही.म्हणून बुरशी हा गट वर्गीकरण शास्त्राला पडलेले एक कोडे आहे. बुरशीच्या सुमारे एक लाख जाती ज्ञात आहेत. बुरशीच्या अभ्यासाला कवकविज्ञान (मायकॉलॉजी) असे म्हणतात.

जगभरात विपुल प्रमाणात, बुरशीच्या बहुतेक संरचनां लहान आकारांमुळे आणि मातीमध्ये किंवा मृत पदार्थांवरील गुप्त गूढ जीवनशैलीमुळे विसंगत आहेत.बुरशीमध्ये वनस्पती, प्राणी किंवा इतर बुरशीचे चिन्ह आणि परजीवी समाविष्ट आहेत.बुरशी एकतर मशरूम किंवा मोल्ड हे फळ म्हणून देतात हे लक्षात येते.सेंद्रिय पदार्थाच्या विघटनात बुरशी मूलभूत भूमिका बजावते.तसेच बुरशीच्या पौष्टिकचक्र आणि वातावरणातील बदलत्या भूमिका आहेत.

ते मशरूम आणि कंदच्या स्वरूपात मानवी अन्नाचा थेट स्रोत म्हणून दीर्घकाळापासून वापरला जात आहे; भाकरीवर खमीर घालण्याचे काम करणारा म्हणून;आणि विविध खाद्य उत्पादन अंबावण्यासाठी, जसे की वाईन, बियर आणि सोया सॉस यामध्ये वापरला जातो.१९४० पासून, बुरशी प्रतिजैविकांच्या निर्मितीसाठी वापरली जात आहे.अलीकडेच, बुरशीद्वारे निर्मित होणाऱ्या विविध एंजाइम औद्योगिक आणि डिटर्जंट्समध्ये वापरले जातात आहे.बऱ्याच प्रजाती मायकोटॉक्सिन नावाच्या बायोएक्टिव्ह संयुगे तयार करतात. जसे की अल्कलॉइड्स आणि पॉलीकेटीड्स, जी मनुष्यासह प्राण्यांसाठी विषारी आहेत. काही प्रजातींच्या फलदायक रचनांमध्ये सायकोट्रॉपिक संयुगे असतात आणि ते मनोरंजन किंवा पारंपारिक आध्यात्मिक समारंभात सेवन केले जाते.बुरशी उत्पादित साहित्य आणि इमारती तोडू शकते,आणि मानव आणि इतर प्राण्यांचे महत्त्वपूर्ण रोगजनक बनतात. बुरशीजन्य रोग किंवा अन्न बिघडल्यामुळे पिकांच्या तोट्याचा मानवी अन्न पुरवठा आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थांवर मोठा परिणाम होऊ शकतो.

वनस्पती, जीवाणू आणि काही प्रतिरोधकांपासून वेगळ्या राज्यात बुरशी घालणारे एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या पेशीच्या भिंतींमध्ये चिटिन आहे.प्राण्यांप्रमाणेच, बुरशी हे देखील परपोषी जीवाश्म आहेत. ते विरघळलेल्या रेणूंचे शोषण करून, विशेषतः त्यांच्या वातावरणात पाचक द्रव्य शोषून त्यांचे अन्न घेतात.बुरशी प्रकाशसंश्लेषण करू शकत नाही.

आढळ

बुरशीचा आढळ आणि विस्तार जवळजवळ सर्वत्र दिसून येतो. वाळवंट, बर्फाच्छादित प्रदेश, तसेच खोल समुद्र अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही बुरशीची वाढ होते.

उपयोग

बुरशीचा उपयोग मानवाला पुरातन काळापासून ज्ञात आहे. दारू बनवण्याची क्रिया पूर्णतः बुरशीच्या आंबण्यावर (Fermentation) अवलंबून असते. ब्रेड वा बेकरीचे पदार्थ बनवण्यासाठी यीस्ट वापरले जाते तो एक बुरशीचाच प्रकार आहे. औषधे बनवण्यासाठी बुरशीचा वापर होतो. अळिंबी प्रकारातील बुरशी खाण्यासाठी वापरली जाते. ही बुरशी चवीला रुचकर असते. निसर्गातील क्लिष्ट घटकांचं विघटन करून जमिनीला पोषक द्रव्ये परत मिळवण्यास बुरशीची मोठी मदत आहे. अन्नसाखळीचे चक्र बुरशीमुळेच पूर्ण होते. निसर्गाच्या अन्नसाखळीत बुरशी सफाईकामगार म्हणून काम करते. टाकाऊ घटकांचे विघटन करण्याबरोबरच नैसर्गिक बीजारोपण प्रक्रियेत तिचा मोलाचा वाटा असतो. जंगलात, गवताळ प्रदेशात वनस्पती वाचण्यास बुरशीचा आधार असतो. वनस्पतींच्या बिया मातीमध्ये पडल्यानंतर हवेतील आर्द्रतेतून त्यांच्यावर बुरशीचे कवच तयार होते. बियांना आवश्यक असलेले प्रोटीन्सही बुरशीच देते. पावसाळ्यात या बिया रुजतात आणि रोपे येतात. मानवी आरोग्याच्या दृष्टीनेही बुरशी ही संजीवनी आहे. सर्दी, तापापासून ते कर्करोग, एड्स अशा गंभीर आजारांवर नियंत्रण ठेवण्याचे गुणधर्म या घटकामध्ये आहेत.

औषधी उपयोग

भारतातील आदिवासींना अनेक बुरशींचे गुणधर्म पूर्वजांकडून आलेल्या ज्ञानामुळे माहिती आहेत. हवामान बदलामुळे येणारा ताप, सर्दीखोकला, कावीळ, पित्त अशा आजारांबरोबरच जखमी बरी करण्यासाठी, भाजलेले वण घालविण्यासाठी ते विविध प्रकारच्या बुरशींचा वापर करतात. लोणावळ्यात पावसाळ्यादरम्यान छोट्या बाजारपेठांमध्ये आदिवासी अळिंब ही बुरशी विक्रीसाठी ठेवतात. ही बुरशी चविष्ट असते. त्यामध्ये मुबलक प्रथिने असतात.गानोदेर्मा ही एक औशधि बुरशी आहे .या बुरशी पासून अनेक प्रकारची औशधे बाजारात उपलब्ध आहेत.किटकांवर वाढणारी कॉर्द्य्सिप्स ही बुरशी शक्तीसाठी भारी किमतीने विकली जाते.

औषधी गुणधर्म

अनेक औषधी गुणधर्म असलेल्या बुरशी आपल्या पश्चिम घाटामध्ये आढळतात. बुरशांचे हे वैद्यकीय गुणधर्म आतापर्यंत आदिवासींच्या समाजाकडे परंपरागत चालत आले. पण, हळूहळू हे ज्ञान लुप्त होते आहे. अनेक बुरशींची वैशिष्ट्ये अलीकडच्या पिढीला माहिती नाहीत. कित्येक बुरशींपर्यंत अद्याप आदिवासी देखील पोहोचलेले नाहीत.

फणसोंबा :- भारतातील पश्चिम घाटात फेलिनस ही बुरशी मोठ्या संख्येने आढळते. स्थानिक भाषेत तिला फणसोंबा म्हणतात. या बुरशीचे नियमित मात्रेत सेवन केल्यास दात आणि हिरड्यांचे आजार बरे होतात.
गॅनडर्मा :- या प्रकारातील बुरशीचा तुकडा खाल्यास कोलेस्टोरॉल कमी होते.
दगडफूल :- दगडफूल हे आपल्या खाण्याच्या मसाल्यांमध्ये सर्रास वापरले जाते. ही एक प्रकारची वाळवलेली बुरशी अहे. या दिसायलाही रेखीव असलेल्या बुरशीमध्ये दगडांना फोडणाऱ्या हत्यारांचे रासायनिक गुणधर्म असतात. आपल्या पूर्वजांनी शेकडो वर्षांपूर्वीच ते जाणले होते. त्यामुळेच दगडफुलाचा मसाल्यांमध्ये वापर केला जातो. या बुरशीतील रसायनांमुळे किडनी स्टोन होत नाही.
ऑरिक्युलारिया :- हिमाचल प्रदेशमध्ये आढळणाऱ्या या बुरशीचे सेवन अंगदुखी थांबविण्यासाठी केले जाते.
कुत्र्याची छत्री :- पावसाळ्यात ओलसर जागेत घट्ट जमिनीवर किंवा झाडाच्या बुंध्यावर उगवणारी ही बुरशी सर्वांच्या परिचयाची असते. पण हिचा अन्‍नात उपयोग करणे सुरक्षित असेलच असे नाही.
मशरूम :- लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत बहुतेकांना आवडणारा मशरूम हा देखील बुरशीचा प्रकार आहे, पण त्याच्यावर झालेल्या सखोल अभ्यासामुळे त्याचे गुणधर्म घरांघरांत पोहोचले आणि ढाब्यापासून पंचतारांकित हॉटेलपर्यंत मशरूमची डिश लोकप्रिय ठरली. अर्थात काही जातींचे मशरूम विषारीही असतात.

पेनिसिलीन

इतिहास

इ. स. १९२९ मध्ये ॲलेक्झांडर फ्लेमिंग यांना असे आढळले की, संवर्धन माध्यमात (सूक्ष्मजीवांची वाढ व्हावी यासाठी तयार केलेल्या पोषक पदार्थांच्या मिश्रणात) होत असलेली स्टॅफिलोकॉकस जंतूंची वाढ अकस्मात एका बुरशीच्या संसर्गाने खुंटली. ही बुरशी पेनिसिलियम वंशाची आहे आणि तिचे संवर्धन केले असता मिळणारा द्रव आणि त्यातील पदार्थ यांच्या अंगी जंतुप्रतिकारक गुण आहे. हे समजल्यावर त्यांनी त्या पदार्थांला ‘पेनिसिलिन’ हे नाव दिले. ही बुरशी पेनिसिलयम नोटॅटम आहे हे चार्ल्स टॉम यांनी दाखविले. पेनिसिलीन अस्थिर असल्यामुळे ते शुद्ध रूपात वेगळे काढणे आणि त्याच्या गुणधर्मांचा अभ्यास करणे त्या वेळी शक्य झाले नाही.

बुरशीचे संवर्धन करून पेनिसिलीन वेगळे करण्यासंबंधीचे प्राथमिक प्रयोग पी. डब्ल्यू. क्लटरबक, आर. लोएल आणि एच. रेसट्रिक यांनी १९३२ च्या सुमारास केले. त्यानंतर १९३८-४० या कालखंडात एच्. डब्ल्यू. फ्लोरी, ई. चेन आणि त्यांचे सहकारी यांनी ऑक्सफर्ड येथे संशोधन करून पेनिसिलिनाचे एक घनरूप लवण मिळविले. हे पूर्णपणे शुद्ध नव्हते, तरी मानव व इतर प्राणी यांवर त्याचा काय परिणाम होतो ह्याचा अभ्यास करता आला आणि त्यावरून असे दिसून आले की, ते जतुंप्रतिकारक म्हणून वापरण्यायोग्य आहे.

पेनिसिलिनांची निर्मिती करून त्यांच्या उपयोगासंबंधी सांगोपांग माहिती मिळविण्याचे महत्त्वाचे कार्य ब्रिटन व अमेरिका यांच्या सहकार्याने दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळी पार पडले आणि या आद्य प्रतिजैविकांचाचा प्रसार झाला. इतकेच नव्हे, तर त्यामुळे जे ज्ञान प्राप्त झाले त्याच्या साहाय्याने दुसरे अनेक प्रतिजैव पदार्थ प्रचारात आले.