बिर्ला मंदिर

बिर्ला मंदिरे ही भारतातील वेगवेगळ्या शहरांमध्ये बिर्ला कुटुंबाने बांधलेली विविध हिंदू मंदिरे आहेत.^[१] ही सर्व मंदिरे भव्यपणे बांधलेली आहेत, त्यापैकी काही पांढऱ्या संगमरवरी किंवा वाळूच्या दगडात आहेत. मंदिरे सामान्यतः एका प्रमुख ठिकाणी स्थित असतात आणि मोठ्या संख्येने भक्तांना सामावून घेण्यासाठी काळजीपूर्वक रचना केलेली असते. पहिले मंदिर 1939 मध्ये जुगल किशोर बिर्ला आणि त्यांच्या भावांनी आणि त्यांच्या वडिलांनी एकत्रितपणे दिल्लीत बांधले होता.^[२] नंतर बांधलेली मंदिरे कुटुंबाच्या वेगवेगळ्या शाखांद्वारे व्यवस्थापित केली जातात. वाराणसीतील दोन्ही मंदिरांसाठी बिर्लांनी खर्चासाठी मदत करण्यासाठी इतर देणगीदारांना सामील केले.^[३][४]

दिल्ली आणि भोपाळमधील बिर्ला मंदिरे ही पोकळी भरून काढण्याचा हेतू होता, कारण या शहरांमध्ये, मुस्लिम राजवटींनी शतकानुशतके राज्य केल्याने तेथे कोणतीही उल्लेखनीय मंदिरे नव्हती, कारण शासकांनी शिखरांसह भव्य मंदिरे बांधण्यास परवानगी दिली नव्हती. दिल्ली ही भारताची राजधानी असूनही तेथे कोणतीही उल्लेखनीय मंदिरे नव्हती. मुघल काळात, शिखरे असलेली मंदिरे मुघल काळापर्यंत निषिद्ध होती. बिर्ला घराण्याने बांधलेले पहिले मंदिर दिल्लीतील लक्ष्मीनारायण मंदिर आहे जे 1939 मध्ये बांधले गेले. एका प्रमुख ठिकाणी वसलेले, मंदिराची रचना उदात्त आणि प्रशस्त, मंडळीच्या उपासनेसाठी किंवा प्रवचनासाठी योग्य अशी करण्यात आली होती. जरी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून बांधले गेले असले तरी ते नागारा शैलीशी अगदी सहजतेने सुसंगत आहे. बिर्लांनी शेजारील बौद्ध मंदिर देखील बांधले आणि ते महाबोधी सोसायटीला दान केले.

दिल्ली, बनारस आणि भोपाळ येथील बिर्ला मंदिरे आधुनिक बांधकाम साहित्य आणि तंत्रे वापरतात. नंतरची मंदिरे संगमरवरी किंवा वाळूच्या दगडाने बांधली गेली आहेत आणि साधारणतः 10-12 व्या शतकातील मारू-गुर्जरा वास्तुकला (चंदेला किंवा चौलुक्य राजवंशातील) शास्त्रीय शैलीत बांधली गेली आहेत, ज्यात स्थानिक प्रादेशिक शैलीचे काही घटक आहेत, जसे की गोपुरम बिर्ला मंदिर, हैदराबाद. BITS पिलानी कॅम्पसमधील सरस्वती मंदिर हे आधुनिक काळात बांधलेल्या मोजक्या सरस्वती मंदिरांपैकी एक आहे. हे खजुराहोच्या कंदरिया महादेवाच्या मंदिराची प्रतिकृती असल्याचे सांगितले जाते; तथापि, ते पांढऱ्या संगमरवरी बांधलेले आहे आणि केवळ देवांच्याच नव्हे तर तत्त्वज्ञ आणि शास्त्रज्ञांच्या प्रतिमांनी सुशोभित केलेले आहे. ग्वाल्हेर सूर्यमंदिर हे प्रसिद्ध कोणार्क सूर्य मंदिराची प्रतिकृती (आकारात खूपच कमी) आहे,^[५] कारण ते मुख्य बुरुज कोसळण्यापूर्वी दिसू लागले असते.

अॅन हार्डग्रोव्ह म्हणतात:

विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात "बिर्ला मंदिरे," भव्य प्रमाणात आणि रचनेची मंदिरे ही राष्ट्रीय साखळी प्रमुख खुणा आणि भारतीय शहरी जीवनातील शहरी दृश्यांचा भाग बनल्या आहेत. बिर्ला मंदिरे श्रीमंत बिर्ला कुटुंबाच्या इतर मोठ्या औद्योगिक आणि परोपकारी उपक्रमांच्या संयोगाने अस्तित्वात आहेत, ज्यात तंत्रज्ञान, औषध आणि शिक्षण या प्रमुख संस्थांचा समावेश आहे. बिर्ला मंदिरांनी परोपकार आणि मानवतावादाच्या आधुनिक आदर्शांशी सुसंगत होण्यासाठी धर्माची पुनर्व्याख्या केली आहे, देवतेच्या उपासनेला सार्वजनिक संस्थेशी जोडले आहे जे नागरी समाजात योगदान देते. दोन नवीन बिर्ला मंदिरांचे (जयपूर आणि कोलकाता) वास्तुशिल्प प्रकार मंदिराच्या रचनेत नाविन्यपूर्ण, दुहेरी-उद्देशीय संरचना समाविष्ट करतात जे धार्मिक स्थळामध्ये आधुनिक सार्वजनिक संस्कृतीच्या चिंता प्रतिबिंबित करण्यासाठी मंदिराच्या पद्धती बदलतात.