बारुथ स्पिनोझा

बारुथ डी स्पिनोझा (२४ नोव्हेंबर १६३२ - २१ फेब्रुवारी १६७७) ज्यू वंशाचा डच तत्त्वज्ञ होता. त्याचे बदललेले नाव 'बेनेडिक्ट डी स्पिनोझा' होते. त्यांनी उल्लेखनीय वैज्ञानिक योग्यता दर्शविली, परंतु त्यांच्या कार्यांचे महत्त्व त्यांच्या मृत्यूनंतरच समजू शकेल.

स्पिनोझाचा जन्म हॉलंड (अ‍ॅमस्टरडॅम) येथे १६३२ मध्ये एका ज्यू कुटुंबात झाला. तो स्वभावाने एकांतप्रिय, निर्भय आणि लोभी होता. त्याला त्याच्या विश्वासाचा त्याग करण्यास भाग पाडले गेले, त्याची हत्या करण्याचे कट रचले गेले, त्याला ज्यू समुदायातून बहिष्कृत करण्यात आले, तरीही तो ठाम राहिला. सांसारिक जीवन त्याला असह्य रोग वाटू लागले. म्हणूनच ते त्यापासून मुक्त होण्यासाठी आणि भगवंताच्या प्राप्तीसाठी अस्वस्थ असायचे.

स्पिनोझाचे सर्वात प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे त्यांचे ' एथिक्स '. पण याशिवाय त्यांनी सात-आठ ग्रंथ पाठ केले आहेत. तत्त्वज्ञान आणि आधिभौतिक अनुमानांची तत्त्वे १६६३ मध्ये प्रकाशित झाली आणि ट्रॅक्टॅटस थियोलॉजिक पॉलिटिकस १६७० मध्ये त्याच्या नावाशिवाय प्रकाशित झाले. स्पिनोझाच्या जीवनाबद्दल आणि तत्त्वज्ञानाबद्दल अनेक ग्रंथ लिहिले गेले आहेत, ज्यांची यादी स्पिनोझात वेदांताच्या प्रकाशात दिली आहे.

स्पिनोझा यांनी द्रव्य निर्माण केले जाऊ शकते आणि म्हणून विचार आणि विस्तार हे पदार्थ आहेत या कल्पनेला तीव्र विरोध केला. पदार्थ स्वयंप्रकाशित आणि स्वतंत्र आहे, तो निर्माण होऊ शकत नाही. म्हणून, विचार घटक आणि विस्तार घटक, जे तयार केले जातात, ते पदार्थ नसून शीर्षक आहेत. स्पिनोझा या अर्थाने नास्तिक म्हणता येईल की त्याने यहुदी आणि ख्रिश्चन धर्मात प्रचलित असलेल्या देवाच्या कल्पनेला विरोध केला. स्पिनोझाची बाब किंवा देव निराकार, निराकार आणि निराकार आहे. देवाला कोणत्याही प्रकारे विशिष्ट रूप देणे म्हणजे त्याला मर्यादा घालणे होय. या अर्थाने स्पिनोझाचा देव अद्वैत वेदांताच्या ब्राह्मणासारखाच आहे. ज्याप्रमाणे ब्राह्मणाला नाव आणि रूप या दोन पदव्या आहेत, त्याचप्रमाणे स्पिनोझाच्या पदार्थाला विचार आणि विस्तार या दोन पदव्या आहेत. हे पदार्थाचे गुणधर्म नाहीत. ब्रह्माच्या वैशिष्ट्यांप्रमाणेच, पदार्थामध्ये देखील गुणधर्म आहेत जे त्याच्या स्वभावाने सिद्ध होतात, जसे की त्याचे वेगळेपण, स्वातंत्र्य, पूर्णता इ. विचार आणि विस्तार यांना गुण न म्हणता शीर्षके म्हणणे अधिक योग्य आहे, कारण स्पिनोझाच्या मते ते पदार्थाचे स्वरूप समजून घेण्यासाठी बुद्धीने चार्ज केलेले असतात. या प्रकारच्या अनंत पदव्या स्पिनोझाला मान्य आहेत. भगवंताच्या या उपाधीही अनंत आहेत पण भगवंताची अनंतता निरपेक्ष आहे, तेथे या उपाधींची अनंतता सापेक्ष आहे.

देव हा विश्वाचा निर्माता आहे, परंतु या अर्थाने नाही की तो त्याच्या इच्छेने संपूर्ण विश्व निर्माण करतो. किंबहुना देवाच्या इच्छेवर आरोप करणे म्हणजे त्याला मर्यादित करणे होय. पण याचा अर्थ असा नाही की देव मुक्त नाही; त्याचे स्वातंत्र्य म्हणजे निरपेक्षता आहे आणि इच्छा स्वातंत्र्य नाही. म्हणूनच स्पिनोझा निर्मितीचा उद्देश मानत नाही. ज्या अर्थी सोन्याचे शरीर अलंकार आहे किंवा आकाश त्रिकोण आहे त्याच अर्थाने देव जगाचे कारण आहे. पण याचा अर्थ असा नाही की देव परिवर्तनशील आहे. जग काल्पनिक आहे पण त्याचा आधार ईश्वर सत्य आहे. देव आणि जग वेगळे आहेत, पण वेगळे नाहीत.

ज्याप्रमाणे ईश्वरामध्ये इच्छाशक्ती नाही, त्याचप्रमाणे मनुष्यामध्ये इच्छाशक्ती नावाची कोणतीही गोष्ट नाही. वस्तुस्थिती अशी आहे की प्रत्येक विचार दुसऱ्या विचाराचे कारण आहे, म्हणून कोणताही विचार स्वतंत्र नाही. तसेच, भौतिक जगाचा स्पिनोझाच्या विचारविश्वावर परिणाम होत नाही. कारण-प्रभाव-साखळी भिन्न आहेत परंतु दोन्ही समान पदार्थ आहेत, म्हणून ते संबंधित आहेत असे दिसते.

व्यावहारिक जगात, स्पिनोझा एक प्राणघातक असल्याचे दिसते. तो म्हणतो की इच्छेला नकार दिल्याने आपल्या वागण्यावर आणि आचरणावर परिणाम होत नाही, त्यामुळे त्याचा मत्सर करणे अनावश्यक आहे. वस्तुस्थिती अशी आहे की जगाची कारण-परिणाम साखळी अनियंत्रित आहे असा आपला दृढ निश्चय असेल, तर आपल्याला परम शांती मिळेल. जोपर्यंत त्याला कारण-परिणाम साखळीतील बदलाची आशा असते तोपर्यंतच माणूस अस्वस्थ राहतो. स्वेच्छेवरील विश्वास हे आमचे बंधन आहे. इच्छास्वातंत्र्याचा वापर इच्छेचे स्वातंत्र्य संपवण्यासाठी केला पाहिजे. इच्छेचे स्वातंत्र्य दडपून, राजसिक वृत्ती आणि मानसिक विकार दडपले जातात आणि मन ईश्वराचा विचार करण्यास सक्षम होते.

भगवंताची प्राप्ती करणे हे जीवनाचे अंतिम ध्येय आहे, कारण तरच शाश्वत कल्याण प्राप्त होऊ शकते. भगवंतावर प्रेम केल्याने ईश्वर प्राप्त होतो, परंतु प्रेमाचा अर्थ भावभावना नसून आसक्ती असा आहे. म्हणूनच स्पिनोझाने या प्रेमाला बौद्धिक प्रेम म्हणले आहे. ईश्वरभक्तीचा एक अर्थ असा आहे की आपण सत्कर्मासाठी सत्कर्म केले पाहिजे, कारण सत्कर्माच्या प्रतिफळाची इच्छा करणे म्हणजे बंध निर्माण करणे होय. जेव्हा आपले मन दिव्य बनते आणि आपली वृत्ती शाश्वत होते, तेव्हा आपण भगवंताशी एकत्व अनुभवतो आणि परम शांती प्राप्त करतो. स्पिनोझाच्या मते, देवाचे वैयक्तिक स्वरूप देखील महत्त्वाचे आहे. ज्यांची बौद्धिक पातळी खालावली आहे आणि ज्यांचे मन सगुण, भौतिक ईश्वराच्या कल्पनेने जागृत आहे त्यांच्यासाठी ही कल्पनाशक्ती खूप उपयुक्त आहे. देवावर विश्वास न ठेवण्यापेक्षा भौतिक देवावर विश्वास ठेवणे चांगले. स्पिनोझाचा विचार सार्वत्रिक होता, म्हणूनच आजच्या युगात लोकांची दृष्टी पुन्हा पुन्हा स्पिनोझाकडे जात आहे.