बलराम

बलराम
मराठी	बलराम
निवासस्थान	वैकुंठ,पाताल आणि वृंदावन
शस्त्र	नांगर आणि गदा
वडील	वासुदेव(वडील)
आई	देवकी(आई) आणि रोहिणी[१]
पत्नी	रेवती
या अवताराची मुख्य देवता	भागवत वैष्णव धर्मातील शेषाचा अवतार; काही वैष्णव परंपरांमध्ये विष्णूचा आठवा अवतार.[२]

बलराम (संस्कृत: बलराम, IAST: Balarāma) एक हिंदू देव आहे. वासुदेव-कृष्णाचा मोठा भाऊ^[३] त्याचे वर्णन भागवत पुराणात विष्णू आणि सृष्टीमध्ये विस्तारलेल्या देवत्वाचे सर्वोच्च स्वरूप म्हणून केले आहे.^[४] जगन्नाथ परंपरेत त्रयी देवतांपैकी एक म्हणून त्यांचा विशेष महत्त्व आहे.^[५] त्याला हलधरा, हलायुध, बलदेव, बलभद्र आणि संकर्षण असेही म्हणतात.

पहिले दोन विशेषण त्याला हलाशी (लंगाळा, "नांगर")^[६] शेती आणि शेतकरी यांच्याशी मजबूत संबंध जोडतात, ज्याने शेती उपकरणे आवश्यकतेनुसार शस्त्रे म्हणून वापरली, आणि पुढील दोन त्याच्या सामर्थ्याचा संदर्भ देतात. ^[७] मूलतः एक कृषी-सांस्कृतिक देवता, बलरामाचे वर्णन मुख्यतः आदि शेषाचा अवतार , विष्णू या देवताशी संबंधित सर्प म्हणून केले जाते.^[८] तर काही वैष्णव परंपरा त्याला विष्णूचा आठवा अवतार मानतात,^[९] जयदेवाच्या गीतगोविंदासह (c.१२००) विष्णूच्या १० प्रमुख अवतारांपैकी आठवा म्हणून "बलरामाला मंदिरात समाविष्ट करणे".^[१०]

भारतीय संस्कृतीत बलरामाचे महत्त्व प्राचीन आहे. कलाकृतीतील त्यांची प्रतिमा सामान्य युगाच्या सुरुवातीच्या आसपासची आहे आणि दुसऱ्या शतकातील बीसीईच्या नाण्यांमध्ये आहे.^[११] जैन धर्मात, त्याला बलदेव म्हणून ओळखले जाते, आणि ते ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण शेतकरी-संबंधित देवता आहेत.^[१२]

बलराम हा वसुदेव व रोहिणी या दांपत्याचा मुलगा श्रीकृष्णाचा सावत्र भाऊ होता, सुभद्रा त्याची सख्खी बहीण. बलरामाला बलभद्र, हलधर, हलायुध, इत्यादी अनेक नावे आहेत संकर्षण आदी नावे असून, अनंतशेषाचा अवतार आहे पांचरात्र शास्त्रानुसार बलराम (बलभद्र) वासुदेवाचे स्वरूप आहे; ‘नारायणीयोपाख्यात’ मध्ये वर्णन केलेल्या तत्त्वज्ञानानुसार , विष्णूचे चार रूपांतील 'चतुर्व्यूह' दुसरे रूप म्हणजे ‘संकर्षण ’^[१३]

उत्तरभारत हिंदी भाषेत 'बलदाऊ' म्हणतात. नांगर हे बलरामाचे हत्यार असून ते खांद्यावर घेऊन तो हिंडत असतो.

बलरामाची पत्नी रेवती आहे.घटनाक्रम सत्यायुगापासून द्वापर युगापर्यंतचा आहे. ज्यामध्ये काळचक्र भेद सांगितला आहे.सतयुगात महाराजा रैवतक हे पृथ्वीचा सम्राट होते, ज्याच्या मुलीचे नाव राजकन्या रेवती होते. महाराजा रैवतकने आपल्या मुलीला सर्व प्रकारचे शिक्षण दिले. जेव्हा रेवतीची तारुण्यता झाली, तेव्हा तिचे वडील रैवतक यांनी लग्नासाठी पृथ्वीवरील सर्वोत्कृष्ट वराचा शोध सुरू केला. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे रेवतीसारखी दिसणारे, संपूर्ण पृथ्वीवर कोणालाही वर सापडले नाही, ज्यामुळे महाराजा रैवतक निराश झाला.नंतर

महाराज रैवतकने आपली कन्या रेवतीसाठी वराच्या शोधात ब्रह्मलोकात जाण्याचे ठरवले. महाराज रैवतक आपली मुलगी रेवतीसमवेत ब्रह्मलोकास गेले. ब्रह्मदेवाने सांगितला प्रमाणे,त्यानंतर बरेच युग निघून गेले. यावेळी द्वापरयुग पृथ्वीवर आहे, आणि भगवान विष्णू स्वतः कृष्ण म्हणून अवतरले आहेत. आणि त्याचा भाऊ बलराम जो शेषनागचा अवतार आहे.बलरामाने तिला नांगराच्या टोकाने दाबून , रेवतीला लहान केल.असे पाहून आश्चर्य वाटलं. महाराज रैवतक खूप प्रसन्न झाले आणि त्यांनी रेवती आणि बलराम यांच्या लग्नास मान्यता दिली.असे सांगितले जाते.^{[१४][१५][१६]}

श्रीविष्णू यांनी योगमायापासून देवकीचा सातवा गर्भातुन रोहिणीच्या गर्भाशयात ठेवले.

क्रूर कंसाने वासुदेव-देवकीला तुरूंगात बंद केले तेव्हा रोहिणी अस्वस्थ झाली; पण पती-सेवेसाठी रोहिणी तुरूंगात जाण्याची परवानगी मिळाली. ती तिथे जायची. यामुळे वासुदेवाचे दुःख बरेच कमी झाले. त्याच वेळी देवकीमध्ये जेव्हा सातवा गर्भ उघडकीस आला, तेव्हा त्याचवेळी गर्भाची लक्षणे एकाच वेळी दिसू लागली. वासुदेवला काळजी होती की ज्याप्रमाणे कंसाने देवकीच्या ६ मुलांना ठार मारले गेलं त्याचप्रमाणे रोहिणीच्या मुलालाही संशयास्पदरीतीने ठार मारले जाऊ नये. या भीतीने त्याने रोहिणीला आपला भाऊ ब्रजराज नंदगोप यांच्याकडे गुप्तपणे पाठवले आणि रोहिणीला यशोदा नंदाने रोहिणीला आपला गृहात राहायला दिले.

मग तिला तीन महिन्यांपर्यंत गर्भधारणा झाली. ब्रजपुर येथे येऊन चार महिने योगमायाने आधीच गर्भाशयात गर्भ धारण केले होते आणि तेथून देवकीचा सातवा गर्भ , रोहिणीमध्ये गर्भाशयात ठेवले. अशा प्रकारे रोहिणीला बलारामाची आई होण्याचे अंतिम भाग्य प्राप्त झाले. योगमाया नंतर, गर्भधारणेच्या सात महिन्यांनंतर - गर्भधारणेच्या चौदा महिन्यांनंतर, रोहिणीने श्रीकृष्णाच्या जन्माच्या आठ दिवस आधी श्रावणी पौर्णिमेच्या दिवशी . अनन्तरूप बलराम रोहिणीच्या गर्भाशयातून उत्पन्न झाले.

बलराम लहानपणापासूनच अत्यंत गंभीर आणि शांत होता. तो उत्तम कुस्तीगीर तर होताच शिवाय मुष्टियुद्धात तरबेज होता.कंसाच्या तालामीमध्ये कृष्णाने चाणूराला मारले, तर बलरामाने मुष्टिकाला ठोसे मारून ठार केले.महाभारत युद्धप्रसंगी बलराम तटस्थ होता. युद्ध सुरू होण्यापूर्वीच तो तीर्थयात्रेला गेला.

आपआपसातील यादवीमुळे यदुवंशाचा नाश झाल्यानंतर बलराम समुद्रकिनारी आसन लावून बसला आणि त्याने आपला अवतार संपवला.

बलरामाला सुभद्रेचे लग्न दुर्योधनाशी व्हावे असे वाटत होते, पण श्रीकृष्णाने बलरामाचा चकवून, सुभद्रेला (चित्रा) लग्नमंडपातून पळवून आणण्यास अर्जुनाला मदत केली, आणि त्या दोघांचे लग्न लावून दिले.

श्रीकृष्ण जयंतीच्या एकदोन दिवस आधी, म्हणजे हरछठ(हलषष्ठी) षष्ठीला (मराठी पंचांगाप्रमाणे श्रावण वद्य षष्ठीला) बलराम जयंती असते.

दाऊजी बलदेव मंदिर,ब्रजभुमी मथुरा

हुरंगा (होळी), होळीच्या नंतर एक दिवस साजरा केला जाणारा दाऊजी मंदिराचा हुरंगा जगभरात प्रसिद्ध आहे. दाऊजी या बलरामाचे मुख्य 'बलदेव मन्दिर' मथुरात आहे

कृष्णाच्या मोठा भाऊ बलराम संबंधित आहे. मथुरामध्ये हे ' वल्लभ संप्रदायाचे सर्वात प्राचीन मंदिर मानले जाते. यमुना नदीच्या काठी वसलेल्या या मंदिराला 'गोपाळ लालजी मंदिर' देखील म्हणतात. मंदिरात दाऊजी बलदेव,मदन मोहन व अष्टभुज गोपाळचे श्रीविग्रह विराजमान आहे . मंदिराच्या आजूबाजूच्या परिसराच्या मार्गावर सर्पाच्या कुण्डली आहे. मंदिराच्या मागे एक विशाल तलाव आहे, ज्यास पुराणात् 'बलभद्र कुंड' असे वर्णन केले आहे. आजकाल त्याला 'क्षीरसागर' असे म्हणतात.

ओडिशातील पुरी येथे जगातील रथयात्रेचा सण साजरा केला जातो. याला गुंडीचा उत्सव असेही म्हणतात. जगभरातील लाखो भाविक आज पुरी धाम येथे पोचत आहेत. दरवर्षी आषाढ शुक्ल द्वितीयाच्या दिवशी रथयात्रा सुरू होते. जगन्नाथ, बलभद्र आणि सुभद्रा यांची मूर्ति नीमवृक्षाचा लकडापासून बनवले जाते.विविध रंग,फुलाने,रत्न दगिनाने सजवले जाते

पुरी येथे असलेल्या जगन्नाथ मंदिराचं खूप महत्त्व आहे. हे मंदिर भारतातील प्रसिद्ध मंदिरांपैकी एक आहे. दरवर्षी मोठ्या संख्येनं भाविक येथे भगवान जगन्नाथाचं दर्शन घेण्यासाठी येत असतात. पुराणांमध्ये भगवान विष्णूचे २४ अवतार सांगितले गेले आहेत. त्यातीलच एक अवतार म्हणजे भगवान जगन्नाथ असल्याचं सांगितलं जातं. दरवर्षी ओडिशाच्या पुरी इथं असलेल्या जगन्नाथ मंदिरातून जगन्नाथ, भाऊ बलभद्र आणि बहीण सुभद्रा यांची रथयात्रा काढली जाते. हा खूप मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जाणारा उत्सव असतो. प्रत्येक वर्षाच्या आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्ष द्वितियेला ही रथयात्रा संपन्न होते.

जगन्नाथ मंदिर देशातील चार धाम पैकी एक आहे. भगवान जगन्नाथची रथ यात्रा जगन्नाथपुरी येथे आषाढ शुक्ल द्वितीयापासून सुरू होते आणि दशमी तिथीला संपते.

रथयात्रा फक्त भारताताच नाही तर संपूर्ण जगात एक उत्सव म्हणून साजरी केली जाते. या रथयात्रेत सहभागी होण्यासाठी पुरी येथे जगभरातून भाविक दाखल होतात. ओडिशातील पुरी येथील रस्त्यावरून भगवान जगन्नाथ, बलभद्र आणि सुभद्रा यांची भव्य रथयात्रा काढली जाते. या पवित्र यात्रेत भगवान बालभद्रचा रथ सर्वात पुढे असतो, याला तालध्वज म्हटलं जातं. मध्यभागी सुभद्रेचा रथ असतो याला दर्पदलन किंवा पद्मा रथ असं संबोधलं जातं. सर्वात शेवटी भगवान जगन्नाथाचा रथ असतो, ज्याला नंदी गरुड ध्वज म्हटलं जातं. खरं पाहिलं तर ही रथयात्रा भगवान विष्णूचे अवतार जगन्नाथ देवालाच समर्पित असते.

बलराम यांचा अंश तीर्थंकर नेमिनाथ असल्याचे मानले जाते.^[१७]

दाऊजी (बलदाऊ) मंदिर ,बलदेव मथुरा, उत्तर प्रदेश ^[१८]

1. ^ Balarama was conceived by Devaki, but he was transferred into the womb of Rohini by goddess Yogamaya
2. ^ "Balarama | Hindu mythology". Encyclopedia Britannica. 23 August 2023.
3. ^ Singh, Upinder (2008). A history of ancient and early medieval India: from the Stone Age to the 12th century. New Delhi ; Upper Saddle River, NJ: Pearson Education. ISBN 978-81-317-1120-0.
4. ^ "10 Things Surgeons Should Know About Microbiology". OrthoMedia. 2022-06-07. 2024-03-12 रोजी पाहिले.
5. ^ Lochtefeld, James G. (2002). The illustrated encyclopedia of Hinduism (1st ed ed.). New York: Rosen. ISBN 978-0-8239-2287-1.CS1 maint: extra text (link)
6. ^ Gonda, Jan (1993). Aspects of early Viṣṇuism (Repr ed.). Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1087-7.
7. ^ Vemsani, Lavanya (2006). Hindu and Jain mythology of Balarāma: change and continuity in an early Indian cult. Lewiston, N.Y: Edwin Mellen Press. ISBN 978-0-7734-5723-2.
8. ^ Vemsani, Lavanya (2006). Hindu and jain mythology of Balarāma: change and continuity in an early indian cult. Lewiston, N. Y: E. Mellen. ISBN 978-0-7734-5723-2.
9. ^ Hindu Classical Dictonary. Routledge. 2013-11-05. pp. 23–406. ISBN 978-1-315-01227-8.
10. ^ Lochtefeld, James G. (2002). The illustrated encyclopedia of Hinduism (1st ed ed.). New York: Rosen. ISBN 978-0-8239-2287-1.CS1 maint: extra text (link)
11. ^ Elgood, Heather (1999). Hinduism and the religious arts. Religion and the arts. London: Cassell. ISBN 978-0-304-70739-3.
12. ^ Vemsani, Lavanya (2006). Hindu and Jain mythology of Balarāma: change and continuity in an early Indian cult. Lewiston, N.Y: Edwin Mellen Press. ISBN 978-0-7734-5723-2.
13. ^ "बलराम - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2020-01-22 रोजी पाहिले.
14. ^ "Revati". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2019-12-25.
15. ^ "रेवती (बलराम की पत्नी) - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2020-01-22 रोजी पाहिले.
16. ^ Deepak. "क्या आप जानते है रेवती का विवाह बलराम जी के साथ कैसे हुआ". NavHindu.com (इंग्रजी भाषेत). 2020-01-22 रोजी पाहिले.
17. ^ "बलराम". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत). 2019-10-30.
18. ^ "दाऊजी मन्दिर मथुरा - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2020-01-22 रोजी पाहिले.