पॅराडाइझ लॉस्ट (महाकाव्य)

पॅराडाईज लॉस्ट ही इंग्रजी कवी जॉन मिल्टन यांची महाकाव्य आहे. हे महाकाव्य लिहिण्याची इच्छा त्यांच्या मनात १६३९ पासूनच उगवली होती, परंतु लेखनाचे कार्य १६५८ पासूनच पूर्ण समर्पणाने सुरू होऊ शकले. ते १६६३ मध्ये संपले. चार वर्षांनी ते प्रकाशित झाले.

वर्जिल आणि होमरच्या काळापासून लिहिलेल्या सर्व महाकाव्यांपैकी पॅराडाईज लॉस्ट हे वाक्प्रचारात लिहिलेले आहे. हे महाकाव्य शक्तिशाली व्यक्तिचित्रण, अतिशय सुंदर कल्पनाशक्ती, वैविध्यपूर्ण प्रभावी श्लोक आणि परिपक्व भाषेचा आनंद अशा गुणांनी परिपूर्ण आहे. ही कविता पुनर्जागरण आणि युरोपीय सुधारणांच्या ट्रेंडचे परिपूर्ण मिश्रण आहे. हे प्राचीन सर्वधर्मसमभाव आणि बायबलच्या नैतिक उत्साहाचे सुंदर मिलन आहे.

यासाठी प्रकाशकाने पहिल्या प्रकाशनाच्या वेळी मिल्टनला ५ पाउंड दिले आणि पहिले तीन खंड विकल्यानंतर प्रत्येकी ५ पाउंड देण्याचे वचन दिले. पण मिल्टनला एकूण फक्त दहा पाउंड मिळाले. त्याच्या मृत्यूनंतर, त्याच्या विधवेने प्रकाशनाचे हक्क ८ पाउंडांना विकले.

लिटिल ब्रिटन, लंडनमधील पुस्तक विक्रेत्यांच्या बाजाराच्या शेल्फवर हे महाकाव्य चिन्हांकित नव्हते. असे म्हणतात की अर्ल ऑफ डोसंटने त्याच्या आवडीची पुस्तके शोधताना पॅराडाईज लॉस्ट पाहिला. त्या महाकाव्याचे काही भाग वाचून त्यांना खूप आश्चर्य वाटले. त्यांनी ते विकत घेतले, घरी नेले आणि ते वाचले आणि ड्रायनला पाठवले. ड्रायन थोड्या वेळाने परत आला की या माणसाने आपल्याला फक्त निराश केले नाही तर जुन्या कवींचाही पराभव केला.

या महाकाव्याची सुरुवात थोडक्यात वर्णनाने होते : देवाची आज्ञा मोडल्याच्या गुन्ह्यामुळे मनुष्य स्वर्गापासून कसा वंचित राहतो आणि मनुष्याच्या दुःखाचे मूळ कारण असलेल्या सैतानाला देवाची आज्ञा मोडल्याबद्दल स्वर्गातून कसे हाकलून दिले जाते. मग सैतान आपल्या अनुयायांना नरकात जळत्या तलावात पडलेले पाहतो. तो आपल्या शूर साथीदारांना जागे करतो आणि पुन्हा एकदा युद्धाचा धोका निर्माण होतो. पण एक नवीन जग निर्माण झाल्याची बातमी ऐकून तो त्याच्या सत्यतेचे ज्ञान घेण्याचे ठरवतो. सैतान स्वतः या नवीन जगासाठी निघून जातो. देव सैतानाकडे पाहतो, त्याच्या पुत्राला मनुष्याविषयी कबुल करतो, त्याच्या पतनाचा अंदाज लावतो आणि शेवटी त्याच्या तारणाचे साधन ठरवतो. यावेळी भूत सूर्यमालेत प्रवेश करतो. आणि तेथे नवीन जगाचा मार्ग शोधल्यानंतर तो स्वर्गात जातो. तेथे त्याने आदाम आणि हव्वा यांच्यातील संभाषण ऐकले की त्यांना ज्ञानाच्या झाडाची फळे खाऊ नयेत अशी देवाने बंदी का घातली आहे. राफेलला अॅडमला येणाऱ्या आक्षेपाबद्दल चेतावणी देण्यासाठी पाठवले जाते, जो अॅडमला सैतानाबद्दल सर्व काही सांगतो. सैतान सापाच्या शरीरात प्रवेश करतो आणि हव्वेला एकटी पाहून तिच्याशी बोलू लागतो. साप मानवी आवाजात बोलताना ऐकून हव्वाला खूप आश्चर्य वाटते. साप त्याला म्हणतो ""मी ज्ञानवृक्षाचे फळ चाखले आणि त्यातून मला लगेच वाणी आणि ज्ञानाची शक्ती प्राप्त झाली. "कुतूहलामुळे हव्वेला स्वतः फळ खावेसे वाटते आणि ती अॅडमलाही ते खाण्यास प्रोत्साहित करते." अॅडम आणि इव्हला नंदनवनातून बाहेर काढण्यासाठी मायकेलला पाठवले जाते. आदाम आणि हव्वा यांना कोणाच्याही मदतीशिवाय स्वर्गातून फेकले जाते. अशा प्रकारे महाकाव्याचा शेवट होतो.