नायोबियम

नायोबियम (Nb) (अणुक्रमांक ४१) हे एक मूलद्रव्य आहे.

ज्या ज्या ठिकाणी कमी तपमानात ताकद टिकविण्याची गरज पडते त्या प्रत्येक ठिकाणी नायोबियमचा प्रवेश झाला आहे. विशेषतः जेट इंजिनच्या टर्बाइन यंत्रातील पाते, येथे तापमान वाढून चालत नाही म्हणून नायोबियम हाच सक्षम पर्याय आहे. नायोबियम अनेक धातूंसोबत मिळून मिस्ळून यांत्रिक सामानाचे सुटे भाग बनविण्याच्या कार्यात उपयोगी पडतो.

मिश्रधातूंचा एक घटक म्हणून नायोबियम महत्त्वाची भूमिका बजावतो. नायोबियम ऍल्युमिनियम, टायटॅनियम, मॉलिब्डेनम, झिर्कोनियम इ. धातूंचा मित्र आहे. या धातूच्या अंगी न्युट्रॉन पारदर्शकता आहे. उच्च वितळणबिंदू, उत्तम उष्णता रोधकता, रासायनिक परिणामास रोखणारे गुणही याच्याजवळ आहेत. चांदीऐवजी अनेक क्षेत्रात नायोबियम वापरण्याकडे आता कल असून नायोबियमची नाणीही करण्याचा विचार गंभीरपणे होत आहे. या दोन्ही धातूंची किंमत सारखीच असून चांदी दिवसेंदिवस दुर्मिळ होत असल्याने नायोबियम त्यास उत्तम पर्याय म्हणून समोर येत आहे.

१७ व्या शतकाच्या मध्यात उत्तर अमेरिकेतील कोलंबिया नदीच्या पात्रात सोनेरी शिरा असणारा, कृष्णवर्णी, वजनदार खनिज प्रकार आढळला. इतर अनेक नमुन्यांसह तो ब्रिटिश वस्तुसंग्रहालयाकडे पाठविला गेला आणि पुढे सुमारे १५० वर्षे तो तेथेच पडून होता. इंग्लिश रसायनशास्त्रज्ञ चार्ल्स हॅचेट यांनी त्याचे पहिल्यांदा पृथक्करण करून त्यास कोलंबियम असे नाव दिले. पुढच्याच वर्षी स्वीडनचे रसायनशास्त्रज्ञ अँड्रिस एकबर्ग यांना स्कॅंडिनेव्हियात सापडलेल्या खनिजावर संशोधन करून त्यास टांटालम असे नाव दिले. पण कोलंबियम आणि टांटालम असे दोन वेगळे धातू नसून एकाच धातूस दोन ठिकाणी दोन वेगवेगळी नावे ठेवल्या गेली असे रसायनशास्त्रज्ञांचे मत होते. १८४४ साली जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ आणि खनिज तज्ज्ञ हेन्रिक रोझ यांनी सिद्ध केले की कोलंबियम आणि टांटालम हे दोन वेगवेगळे पदार्थ आहेत. हेन्रिक रोझ यांनीच मग कोलंबियम धातूस नायोबियम असे नाव दिले.

१८६६ मध्ये स्वीस रसायनशास्त्रज्ञ जे. सी. गॅलिसर्ड द मेरिग्नॅक यांनी पहिल्यांदा या जुळ्या धातूंना वेगळे करण्याची औद्योगिक स्वरूपाची पहिली रीत प्रत्यक्षात आणली. त्यांना या मूलद्रव्यांच्या संयुगाची वेगवेगळ्या प्रकारे विरघळण्याची रीत कळली आणि ही दोन्ही मूलद्रव्ये वेगळी असल्याचे सिद्ध तर झालेच पण त्यांच्या औद्योगिक उत्पादनास सुरुवातही झाली. १९ व्या शतकाच्या अखेरीस फ्रेंच रसायनशास्त्रज्ञ हेन्री मॉइसन यांनी पहिल्यांदा नायोबियमची शुद्ध प्रत मिळविली.

ग्रीक पुराणकथेप्रामाणे टॅंटलस राजाची मुलगी निओब हिच्या नावावरून नायोबियम हे नाव कोलंबियम धातूला देण्यात आले.