नागदेवता

नागदेवता ( संस्कृत: नागदेवताः, IAST:nāgaādēvatā) हिंदू, बौद्ध आणि जैन धर्मात दैवी आणि आसुरी प्रकारचे नाग असतात·अर्ध मानवी अर्ध सापाची शरीर असते  आणि अधूनमधून मानवी रूप धारण करू शकतो, मादी नागाला "नागी", "नागिन" किंवा "नागिनी" म्हणतात·देवनागरीत नागराज (नागांचाराजा) IAST:Nāga rāja

अनेक दक्षिण आशियाई आणि दक्षिणपूर्व आशियाई संस्कृतींच्या पौराणिक परंपरेत ते सामान्य आहेत आणि त्यांना सांस्कृतिक महत्त्व आहे.··      

नाग हा शब्द संस्कृत आणि पाली आहे.

संस्कृतमध्ये सापाला नाग ,सर्प म्हणतात. शब्द इंग्रजी 'snake' सह जर्मनिकः * snēk-a-,प्रोटो-इंडो-यूरोपीय भाषा Proto-IE      

पौराणिक अनेक हिंदू धर्मातील नागाचे उल्लेख भागवत पुराण, ब्रह्माण्डपुराण, मत्स्य पुराण, विष्णू पुराण,शिव पुराण आहे ^[१]

कद्रू एक हजार तेजस्वी नाग माता;दक्ष प्रजापतीची मुलगी, महर्षि कश्यप यांची पत्नी

एकदा महर्षी कश्यप म्हणाले, 'तुला जे पाहिजे ते वर माग.' कद्रूने एक हजार तेजस्वी नाग पुत्रांच्या रूपात वर मागितला (महाभारत, आदिपर्व, १६.८).

नाग माता पत्नी कद्रूने त्यांना अनंत, वासुकी, कम्बल, कर्कोटक , पद्म, महापद्म, शंख, कुलिक आणि अपराजित असे अनेक नागपुत्रांना जन्म दिले. कश्यपच्या या सर्व पुत्रांना नाग म्हणले जाते. त्याचे मुलगे, नातवंडे अतिशय क्रूर आणि विषारी होते.

पौराणिक कथांनुसार पाताल लोकांमध्ये जेथे राहतात तेथे नागलोक होते.

पौराणिक सर्प नाग वंश बहुतेक वेळा हिंदू, जैन, बौद्ध चित्रात आढळते. नाग शक्तिशाली, भव्य, आश्चर्यकारक आणि गर्विष्ठ असे वर्णन केले आहे जे त्यांचे भौतिक स्वरूप मानले जाऊ शकते एकतर मानव, आंशिक मानवी-सर्प किंवा संपूर्ण सर्प असते. त्यांचे निवास नागलोक वा पातालमध्ये आहे, भूमिगत रत्ने, सोने आणि इतर नागलोक किंवा पाताललोक नावाच्या पृथ्वीवरील खजिनांनी भरलेले आहेत. नद्या, तलाव, समुद्र आणि विहिरींसह - पाण्याचे प्राण्यांसह ते बऱ्याचदा संबंधित असतात आणि ते खजिनाचे रक्षक असतात. त्यांच्या सामर्थ्याने आणि विषाने त्यांना मानवांसाठी संभाव्य धोकादायक बनविले. तथापि, त्यांनी अनेकदा हिंदू पौराणिक कथांमध्ये नायक भूमिका साकारल्या.

जसे समुद्र मंथन पुराणकथांमध्ये, वासुकी, नागराज, जो शिवच्या गळ्यावर असतो, तो समुद्र मंथनासाठी दोर बनला. त्यांचे शत्रू म्हणजे गरुड-देवता आहे

• नागराज वासुकी, जो शिवच्या गळ्यात गुंडाळलेला असतो. आणि त्यांनी (अमृत) सोडण्यासाठी समुद्र मंथन मध्ये मंदार पर्वताची दोरीच्या रूपात .
• पतंजलि हे अनंतशेषाचे अवतार मानले जाते.^[२]
• नागराज अनंतशेष, अनंतशेषावर विष्णू योग निद्रामध्ये असतो.(अनंत शयन)
• कालिया नाग, कृष्णाने कालिया नागाचा पराजय केला.
• पद्म नाग ,गोमती नदीजवळील नेमिश नावाच्या प्रदेशावर पद्म नागाचे राज्य होते. नंतर ते मणिपूरमध्ये आहे. आसाममधील नागवंशी त्यांच्या कुळातील आहेत.
• नागराज तक्षक ,हिंदू पौराणिक कथेनुसार तक्षक पाताललोकातील सर्पांपैकी एक नाग होता जो कश्यपचा मुलगा होता आणि त्याचा जन्म कद्रूच्या गर्भाशयातून झाला होता.
• उलूपी नागकन्या , महाभारत
• पौराणिक हिंदू धार्मिक मान्यतांनुसार, नागराज कर्कोटक ,शिवाचे गण होते.^[३]
• बौद्ध धर्मातील नागराज मुचलिन्द हा एक नाग होता, ज्याने बौद्धी मिळवल्यानंतर गौतम बुद्धांचे रक्षण केले. त्रिपिटक ग्रंथामध्ये उल्लेख आहे.
• जैन धर्मातील धरणेन्द्र पद्मावती देवी
• मनसा देवी, वासुकीची बहीण
• परावतक्ष, त्याची तलवार भूकंप कारणीभूत ठरते आणि त्याच्या गर्जनाने गडगडाट निर्माण केले.
• किंग ड्रॅगन चीनच्या अभिजात कादंबरी जर्नी टू वेस्ट Journey to the West मधील पश्चिम समुद्राचा किंग ड्रॅगन युआन श्वांगबरोबरचा प्रवास संपल्यानंतर नाग बनतो.

अनंतं वासुकीं शेषं पद्भनाभंच कम्बलम्।

शंखपालं धृतराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा॥

एतानि नवनामानि नागानांच महात्मनाम्।

सायंकाले पठेन्नित्यं प्रातःकाले विशेषतः।

तस्य विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत्॥

॥ इति श्री नवनागस्तोत्रं संपूर्ण ॥

थायलंड आणि जावामध्ये नाग हा एक श्रीमंत पाताललोकच्या देवता आहे. मलय खलाशांसाठी, नाग हा ड्रॅगनचा एक प्रकार असून त्याचे डोके खूप आहेत. लाओसमध्ये ते पाण्याचे साप आहेत.  

सात डोक्यांवरील नागांना बऱ्याचदा संरक्षक पुतळे म्हणून चित्रित केले जाते, ज्याला अंगकोर वॅटमध्ये सापडलेल्या सारख्या मुख्य कंबोडियन मंदिरांकडे जाणारा मुख्य मार्गावर कोरीव मूर्ती म्हणून कोरण्यात आले होते. नाग सात डोक् ज्यात पौराणिक किंवा प्रतिकात्मक "इंद्रधनुष्याचे सात रंग" एकत्र जोडलेले आहेत. शिवाय, कंबोडियन नाग त्यांच्या संख्येच्या संख्येमध्ये संख्याशास्त्रीय प्रतीकात्मकता ठेवतात. विचित्र डोके असलेला नागा पुरुष उर्जा, अनंतता, चंचलता आणि अमरत्व यांचे प्रतीक आहे. हे असे आहे कारण संख्याशास्त्रीयदृष्ट्या, सर्व विचित्र संख्या एका (1) वरून आल्या आहेत. सम-डोके असलेले नागा असे म्हणले जाते.

• बॉलिवूड चित्रपट Nagin (1954), Nagin (1976), Nagina (1986), Nigahen (1989), Jaani Dushman: Ek Anokhi Kahani (2002), Hisss (2010). आणि दूरचित्रवाणी मालिका Naaginn (2007-2009)
• Devi (1999 film) या तेलगू चित्रपटात

• 
  ओडिशाच्या भुवनेश्वरमधील नाग आणि नागीण
• 
  हिमाचल प्रदेशातील कुल्लू येथे तांब्याच्या खांबावर नाग
• 
  मध्य प्रदेशातील देवगड मंदिरातील अंजली मुद्रामधील नाग राजा
• 
  उदयागिरी लेणी येथील वराह पॅनेलमध्ये नागा (15 चिन्हांकित)
• 
  जैन धर्माचे तीर्थंकर पार्श्वनाथ नागाच्या टोकाखाली उभे आहेत
• 
  नागा मंदिर, पेनाटरन, पूर्व जावा
• 
  थायलॅंडच्या बँकॉक आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर सेसा नाग
• 
  2017 मध्ये थायलंडचा राजा भूमिबोल अडुल्यदेव यांच्या अंत्यसंस्कारात नाग

1. ^ "विशेष:खोज". hi.krishnakosh.org (हिंदी भाषेत). 2019-08-26 रोजी पाहिले.^{[permanent dead link]}
2. ^ "पतञ्जलि". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत). 2019-08-09.
3. ^ "कर्कोटक - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2019-08-26 रोजी पाहिले.

• नागीयाना Archived 2010-04-29 at the Wayback Machine. (नागी पूर्वजांच्या सन्मानार्थ आणि स्मरणार्थ समर्पित साइट)
• पाली कॅनॉन मधील नागा
• नागास
• सात डोकी असलेल्या नागाची प्रतिमा
• नागा आणि सर्प Archived 2017-01-12 at the Wayback Machine.
• कंबोडियातील अंगकोर वॅटच्या क्षेत्रामधील नागाचे चित्रण
• नागा आणि नागिनीस: हिंदू आणि बौद्ध धर्मातील सर्प आकडेवारी