नंदिनी नदी

नंदिनी नदी हा लेख अपूर्ण आहे आणि पूर्ण करण्यास आपण हातभार लावू शकता. हा लेख संपादित करण्यासाठी येथे टिचकी द्या. 'विकिपीडिया' मध्ये अपूर्ण लेख संपादित करण्यासाठी मदतीचा लेख येथे उपलब्ध आहे.

नंदिनी नदी (किंवा नासर्डी नदी) ही महाराष्ट्रातील नासिक जिल्ह्यातील एक नदी आहे. या ’नंदिनी’व्यतिरिक्त, भारताच्या उत्तराखंड, कर्नाटक, झारखंड आणि राजस्थान या राज्यांत नंदिनी नावाच्या नद्या आहेत. नंदिनी हे गंगा नदीचेही एक नाव आहे.

नाशिक जवळच्या या नंदिनी नदीच्या काठी वसलेल्या टाकळी या गावी रामदासस्वामींनी तपश्चर्या केली. नाशिकमध्ये आपल्याला कोणी ओळखू नये म्हणून त्यांनी (समर्थ)रामदास हे नाव धारण केले. टाकळी येथे ते, इ.स. १६२१ ते १६३३ असे १२ वर्षे राहिले. आपल्या या साधनेसाठी त्यांनी टाकळीची निवड करण्यामागे येथील नंदिनी नदीच्या काठावरील उंच टेकाडावरील घळ किंवा गुहा येथे असलेला एकांत हेच कारण असावे. या तपःसाधनेच्या कालावधीमध्ये ते पहाटे ब्राह्ममुहूर्तावर उठून रोज १२०० सूर्यनमस्कार घालीत असत. सूर्योदयापासून माध्याह्नापर्यंत नदीच्या डोहात छातीइतक्या पाण्यात उभे राहून गायत्री मंत्राचे पुरश्चरण करत. दोन तास गायत्री मंत्राचा, तर चार तास रामनामाचा जप करीत. म्हणजे सहा तास नामस्मरण घडत असे. रामदासांनी रामनामाचे १३ कोटी वेळा नामस्मरण करून झाल्यावर अवतार कार्याला आरंभ केला, असे म्हणतात.

नंदिनी ही गोदावरीप्रमाणेच नाशिकच्या मध्यवस्तीतून वाहणारी नदी आहे. महिरावणी ते आगरटाकळी या सुमारे पंचवीस किलोमीटरच्या मार्गावर तिच्या पात्रात अनेक गावे, वस्त्या, झोपडपट्ट्या आणि नागरी वसाहतींचे मलजल, सांडपाणी मोठ्या प्रमाणात मिसळते. पावसाळ्यात मोठा पाऊस झाला, तरच भरून वाहणाऱ्या या नदीची अवस्था एरवी नाल्यासारखीच झाली आहे. दोन्ही काठांवर झोपडपट्ट्या आणि वस्त्यांचे अतिक्रमण झाल्याने तिच्या पात्राचा संकोच झाला आहे.

अतिक्रमणांच्या वेढ्यात दबलेली आणि सांडपाणी गटारीसारखे वाहून नेण्यापुरती उरलेली नंदिनी भविष्यात नाशिक शहरापुढे मोठे संकट निर्माण करण्याची चिन्हे आहेत. तिच्या पात्राचा संकोच आणि प्रदूषणाकडे झालेले दुर्लक्ष नागरिकांसाठी जीवघेणे ठरू शकते. ही नदी शहराच्या मध्यवर्ती भागातून वाहत आगरटाकळी येथे गोदावरीत मिसळते. या ठिकाणाला "टाकळी संगम' म्हणले जाते. पण, दोन्ही नद्यांच्या या भेटीला प्रदूषणाचा काळाकुट्ट डाग लागला आहे. नंदिनीचे कमालीचे घाण आणि गटारीसारखे काळे पाणी ’नदी' म्हणून गोदेत मिसळते. त्यामुळे संगमाच्या अलीकडे निळसर दिसणारी गोदावरी या ठिकाणी मात्र पूर्णपणे काळीठिक्कर पडली आहे.

नंदिनी नदीच्या परिसरातील जूने नैसर्गिक नाले, ओढे नवीन बांधकामात व्यवस्थित बूजवण्यात आले परिणामी जवळ जवळ परिसरातील सर्व सोसायट्या आणि सिटी सेंट्रल माॅलच्या चौकात पावसात पाणी साचते. त्यातून अपघात ही होतात. भविष्यात नंदिनी परिसराला नक्की पुराच्या संकटात नेईल...नदीच्या पुनरुज्जीवनासाठी पावसाच्या पाण्याच्या यथायोग्य निचरयाच्या (storm water management) व्यवस्था करावी लागेल...आत्ताच जागे झाल्यास भविष्यातील आपत्तीची जोखीम कमी करता येईल

टाकळी संगम ते तपोवन रस्त्यापर्यंतच्या नंदिनी, ज्याला आता नासर्डी नाला म्हणून ओळखले जाते, त्या बाजूने फिरल्यानंतर जे काही आठवते ते म्हणजे नदीची दुर्गंधी आणि सांडपाणी आणि घरातील कचरा तिचा प्रवाह गुदमरतो. वर्षापूर्वी खंदक खोदल्यानंतर नदीकाठी कचऱ्याचे ढिगारे साचले, त्यामुळे पाण्याचे हायनिंथ हळूहळू पसरू लागले आणि कचरा आणि प्लास्टिक शोधण्याची जागा निर्माण झाली.

टाकळी संगम ते तपोवन रस्त्यापर्यंतच्या नंदिनी, ज्याला आता नासर्डी नाला म्हणून ओळखले जाते, त्या बाजूने फिरल्यानंतर जे काही आठवते ते म्हणजे नदीची दुर्गंधी आणि सांडपाणी आणि घरातील कचरा तिचा प्रवाह गुदमरतो. वर्षापूर्वी खंदक खोदल्यानंतर नदीकाठी कचऱ्याचे ढिगारे साचले, त्यामुळे पाण्याचे हायनिंथ हळूहळू पसरू लागले आणि कचरा आणि प्लास्टिक शोधण्याची जागा निर्माण झाली. मंगळवारी सकाळी, नदी स्वच्छ करण्यासाठी पुढाकार घेणाऱ्या टाइम्स ग्रुपने (महाराष्ट्र टाइम्स आणि द टाइम्स ऑफ इंडिया) मोहिमेचा एक भाग म्हणून टाकळी संगम ते तपोवन रोड हा पहिला हेरिटेज वॉक काढला आणि त्यात अनेक सरकारी अधिकारी उपस्थित होते. अधिकारी, स्थानिक नगरसेवक आणि कार्यकर्ते. चालल्यानंतर दिलेली प्रतिज्ञा जोरात आणि स्पष्ट होती - मलबा आणि सांडपाणी काढून टाकणे आणि नदीच्या दोन्ही बाजूने देशी झाडांची व्यापक लागवड सुरू करणे. नंदिनी महिरावणी आणि बेळगाव धागाजवळील संतुषा टेकडीतून उगम पावते आणि टाकळी संगम येथे गोदावरीला मिळते. पिंपळगाव बहुला, जिथून नंदिनी नगरपालिकेच्या हद्दीत प्रवेश करते ते टाकळी संगम येथे गोदावरीच्या संगमापर्यंत नदीची दयनीय अवस्था आहे. महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने २०१२ मध्ये शहरातील सर्वात प्रदूषित नदी घोषित केली होती. आणि नदीला आतापर्यंत टॅग सोडता आलेले नाही

अतिरिक्त महापालिका आयुक्त जीवन सोनवणे आणि इतर नागरी अधिकारी, नगरसेवक राहुल दिवे, मेघा साळवे आणि अर्चना थोरात आणि टाइम्स ग्रुप प्रकल्पाशी संबंधित अनेक पर्यावरण कार्यकर्ते हेरिटेज वॉकमध्ये सहभागी झाले होते. "आम्हाला कोणत्याही किंमतीत ढिगारा हटवायचा आहे आणि नदीच्या दोन्ही बाजूला देशी झाडे लावायची आहेत. नदीला मिळणारी गळती थांबवावी लागेल," असे एका कार्यकर्त्याने सांगितले. काही ठिकाणी सांडपाणी चेंबर्सला बायपास करते. लष्करी भागातून टाकळी संगमाजवळ एक मोठी पाइपलाइन नदीत शिरते. "नदीत पाणी सोडण्यापूर्वी त्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी आम्ही संरक्षण अधिकाऱ्यांशी चर्चा करू. घनकचऱ्यावर जनजागृतीद्वारे उपाय करता येईल, त्यासाठी आम्ही एक कृती आराखडा तयार करत आहोत. फायटोरिड ट्रीटमेंटही करता येईल," असे कार्यकर्त्याने सांगितले. वृक्ष कार्यकर्ते शेखर गायकवाड आणि शाळकरी मुलांच्या मदतीने आम्ही झाडे लावू, असे नगरसेवक राहुल दिवे यांनी सांगितले. नदी आणि कंपाऊंड रस्त्यावरील कचरा उचलला जाईल, याची खातरजमा पालिका अधिकारी करतील, असे महापालिका आयुक्त सोनवणे यांनी सांगितले.

पहा : महाराष्ट्रातील जिल्हावार नद्या