धर्मानंद दामोदर कोसंबी

धर्मानंद कोसंबी
जन्म	ऑक्टोबर ९, इ.स. १८७६
मृत्यू	४ जून, १९४७ (वय ७०) सेवाग्राम, ब्रिटिश भारत
राष्ट्रीयत्व	मराठी, भारतीय
कार्यक्षेत्र	समाजशास्त्र, साहित्य
भाषा	मराठी
विषय	बौद्ध तत्त्वज्ञान, पाली भाषा
अपत्ये	दामोदर धर्मानंद कोसंबी

आचार्य धर्मानंद दामोदर कोसंबी (ऑक्टोबर ९, १८७६ - जून ४, १९४७; सेवाग्राम, ब्रिटिश भारत) हे एक बौद्ध धर्माचे व पाली भाषेचे अभ्यासक व मराठी लेखक होते. त्यांनी श्रीलंकेत जाऊन तेथील विद्योदय विद्यापीठात बौद्ध धर्माचा व तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास केला. तसेच म्यानमारमध्ये (ब्रह्मदेशात) जाऊन त्‍यांनी ब्रह्मी भाषेतील बौद्ध साहित्याचा तौलनिक अभ्यास केला. भारतीय संख्याशास्त्रज्ञ व इतिहासकार दामोदर धर्मानंद कोसंबी ^[१]हे त्‍यांचे पुत्र, आणि डॉ. मीरा कोसंबी या त्यांच्या नात होत.^[२]

धर्मानंद कोसंबी यांचा जन्म दक्षिण गोव्यातील सांखोल येथे झाला.^[३] गोवा ही तेव्हा पोर्तुगीजांची वसाहत होती.

^[४]गोव्यातले धर्मानंद कोसांबी हे आधुनिक काळातील पाली आणि अर्धमागधीचे आणि बौद्ध साहित्याचे बिनीचे अभ्यासक होते. बौद्ध धर्माच्या अभ्यासाच्या ओढीने ते त्यांच्या गोव्यातल्या मूळ गावापासून थेट वाराणशीपर्यंत रेल्वेच्या रुळांच्या बाजू- बाजूने चालत गेले, तिथे पाली आणि अर्धमागधी भाषांचा अभ्यास करून त्यांनी मूळ बौद्ध साहित्य वाचले. मग तिबेटला जाऊन बौद्ध धर्माचा अधिक सखोल अभ्यास केला आणि त्यावर मोठ्या कळकळीने पुस्तके लिहिली. त्यांना भारताच्या इतिहासाचा आणि त्यातील बौद्ध धर्माच्या भूमिकेचा खोल समज होता. गोव्यातल्या गाव समाजांच्या नैसर्गिक संसाधनांच्या गावकरी व्यवस्थेची त्यांना जाणीव होती आणि त्यांनी या व्यवस्थेतून निसर्ग कसा संयमपूर्वक सांभाळला गेला होता हे समजावून सांगितले आहे.

ज्ञानदेवांनी सातशे वर्षांपू्र्वी भागवत धर्माचा पाया रचला, त्याप्रमाणे बौद्ध धर्माचा पाया आचार्य धर्मानंद कोसंबी यांनी रचला आहे. भागवत धर्म हजारो वर्षे ज्ञानदेवांपूर्वीही प्रचलित होता, तरी त्याला पुन्हा नवा पाया देणे भाग पडले. त्याचप्रमाणे बौद्ध धर्म दोन हजार वर्षांपेक्षा अधिक कालपर्यंत निम्म्या मानवी जगात प्रचलित असूनही त्याला पुन्हा नवा पाया देण्याचे आवश्यक कार्य धर्मानंदांनी केले आहे. नवा पाया देण्याचे कारण, बौद्ध धर्माला या विज्ञाननिष्ठ व बुद्धिवादी नव्या युगाच्या प्रेरणांना अनुरूप स्वरूप देणे आवश्यक होते, हे होय. अद्‍भुत पौराणिक कथा, कल्पित प्रसंग, आणि पारलौकिक तत्त्वज्ञान यांची शेकडो पुटे मुळच्या विवेकवादी शुद्ध बौद्ध धर्मावर आणि बुद्धचरित्रावर शतकानुशतके चढलेली आहेत, त्यामुळे नव्या युगाच्या प्रेरणांशी सुसंगत असे त्याचे स्वरूप राहिलेले नाही. परंतु बुद्धचरित्राचे व बौद्ध धर्माचे मूळचे शुद्ध स्वरूप या नव्या युगाच्या प्रेरणांशी सुसंगत असेच आहे, असे ध्यानात आल्यामुळे अनेक आधुनिक पश्चिमी पंडितांनी व विशेषतः धर्मानंदांनी ते स्वरूप यशस्वी रीतीने विवेकबुद्धीने शोधून काढण्याचा प्रयत्‍न केला.

• संस्कृतिभाष्यकार डी. डी. कोसंबी (अशोक चौसाळकर)

धर्मानंद कोसंबी ह्यांच्या समग्र साहित्याचे संकेतस्थळ