दीनानाथ मंगेशकर

दीनानाथ मंगेशकर
दीनानाथ मंगेशकर
आयुष्य
जन्म	डिसेंबर २९, इ.स. १९००
जन्म स्थान	गोवा, पोर्तुगीज भारत
मृत्यू	एप्रिल २४, इ.स. १९४२
मृत्यू स्थान	ससून रुग्णालय, पुणे, मुंबई प्रांत, ब्रिटिश भारत
पारिवारिक माहिती
आई	येसूबाई राणे
वडील	गणेश भिकोबाभट नवाथे (अभिषेकी)
जोडीदार	माई मंगेशकर (पूर्वाश्रमीचे नाव: शेवंती लाड)
अपत्ये	लता मंगेशकर, मीना मंगेशकर, आशा भोसले, उषा मंगेशकर, हृदयनाथ मंगेशकर
संगीत साधना
गुरू	बाबा माशेलकर, रामकृष्णबुवा वझे
गायन प्रकार	हिंदुस्तानी गायन, नाट्यसंगीत
संगीत कारकीर्द
कार्य	बलवंत संगीत नाटक मंडळीची स्थापना, बलवंत पिक्चर्स
कार्यक्षेत्र	संगीत, अभिनय

दीनानाथ मंगेशकर (डिसेंबर २९, इ.स. १९०० - एप्रिल २४, इ.स. १९४२) हे मराठी गायक, नाट्यअभिनेते, संगीतकार होते. या गायक नटाला श्री.कृ. कोल्हटकरांनी मास्टर ही उपाधी बहाल केली, आणि तेव्हापासून ते मास्टर दीनानाथ मंगेशकर झाले.

पंडित दिनानाथ मंगेशकर, ह्यांचा जन्म गोव्यातील मंगेशी , Mangeshi, गोवा.जन्म तारिक २९ डिसेंबर १९०० .^[१] त्यांच्या वडिलांचं नाव गणेश भट (भिकामभट्ट) नावथे हर्डीकर (अभिषेकी) एक लग्न झालेले कऱ्हाडे ब्राह्मण होते^[२]:47 जे मंगेशीतील देवळात पूजारी होते भट,पूजारी Mangeshi Temple जे गोव्यात आहे. त्यांच्या आई येसूबाई राणे ह्या होत्या^[२] ज्या गणेश भटांच्या प्रेमिका mistress^[१] त्या गोव्यातील कलावंत समाजातील होत्या, Devadasi community^[३] , ज्याला आज Gomantak Maratha Samaj^[४] म्हटलं जातं.जन्म मंगेशी गावातील मंगेशी गाव असल्याने, त्यांनी आपल्या तरुणाईत "मंगेशकर" हे नाव धारण केले, ज्याचा अर्थ ते "मंगेशी गांवचे". मंगेश हे गावातील देवाचे म्हणजेच महादेवाचे नाव असल्याने,गावाचेही नाव मंगेशी Mangeshi Temple.^[५][३]

देवदासी असल्याने,येसूबाई ह्या नावाजलेल्या गायिका होत्या.^[६] पंडित दिनानाथांच्या वडिलांचं मुळ आडनाव हर्डिकर होतं,त्यांच्या वडिलांचं नियमित अभिषेक वाहण्याचं काम होतं (ritual bathing). ते नित्य मंगेशी देवस्थानात भटजी म्हणून सेवा करायचे,म्हणून त्यांचे नाव अभिषेकी म्हणूनही प्रख्यात झाले.^{[२]:{{{1}}}}

त्यांचेच नातू हे व कायदेशीर मूलाचे बळवंतराव सुपूत्र भारतीय गायकी जितेंद्र अभिषेकी होते, जे दिनानाथांच्या सावत्र भावाचे सुपूत्र होते‌.

गोमंतकातील मंगेशी येथे त्यांचा जन्म झाला. अद्वितीय गळा, अस्खलित वाणी, तल्लख बुद्धी हे उपजत गुण त्यांच्या अंगी होते. निकोप प्रसन्न चढा सूर, भिंगरीसारखी फिरणारी तान आणि पक्की स्वरस्थाने हीदेखील देवाने दिलेली देणगी होती. बाबा (रघुनाथ मामा) माशेलकर हे दीनानाथांचे पहिले गानगुरू. त्यानंतर रामकृष्णबुवा वझे, गणपतीबुवा भिलवडीकर, भाटेबुवा, निसार हुसेन, कथ्यक नर्तक सुखदेव प्रसाद आदींकडून त्यांनी गाणं मिळवले. त्या काळात सुमारे पाच हजार दुर्मिळ रागरागिण्यांचा, चिजांचा संग्रह त्यांच्याकडे होता. त्यांचे गायन म्हणजे चमत्कृती आणि माधुर्य यांचा मिलाफ होता.

इ.स. १९१४ मध्ये बालगंधर्वांनी स्वतःची गंधर्व नाटक मंडळी सुरू केल्यावर किर्लोस्कर नाटक मंडळींत दीनानाथांचा प्रवेश झाला. १९१५ मध्ये ‘ताजेवफा’ या हिंदी नाटकात कमलेची पहिली स्वतंत्र भूमिका त्यांनी केली. तेथे दीनानाथ चार वर्षे होते. १९१८ मध्ये त्यांनी एका ध्येयवादी, नावीन्याची आवड असलेली साहित्यप्रेमी अशा ’बलवंत संगीत मंडळी’ नावाच्या नाटक कंपनीची स्थापना केली.

गडकऱ्यांनी ‘भावबंधन’ हे नाटक केवळ बलवंत मंडळींसाठीच लिहिले. या नाटकातील लतिका, ‘पुण्यप्रभाव’मधील कालिंदी, ‘उग्रमंगल’मधील पद्मावती, ‘रणदुंदुभी’मधील तेजस्विनी, ‘राजसंन्यास’मधील शिवांगी या भूमिका दीनानाथांनी आपल्या गायनाभिनयाने विशेष गाजविल्या. ‘उग्रमंगल’ नाटकात ‘छांडो छांडो बिहारी’ या ठुमरीवर ते नृत्य करीत. हा ठुमरी नाच हे त्या काळी रंगभूमीवरचे फार मोठे आकर्षण ठरले होते. ‘मानापमान’मध्ये धैर्यधर, ‘ब्रह्मकुमारी’मध्ये तपोधन इ. पुरुष भूमिकाही केल्या. पण ध्येयवादी, आक्रमक, स्वतंत्र बाण्याच्या त्यांच्या स्त्री भूमिका खूप गाजल्या. लोकमान्य टिळकांनी पुरस्कारलेल्या होमरूल चळवळीच्या फंडासाठी दीनानाथांनी ‘पुण्यप्रभाव’चा प्रयोग केला होता. दीनानाथांच्या ’बलवंत संगीत मंडळी’ने महाराष्ट्रभर फिरत राहून नाट्य संगीत गावोगाव पोचविले, आफ्रिकेचा दौरा आखला आणि हिंदी नाटकांची गुजराती रूपे करून बसविली. गोमंतकात या गायक नटाला कोल्हटकरांनी मास्टर हे उपपद लावले.

मा. दीनानाथ मंगेशकर यांचे वयाच्या अवघ्या बेचाळीसाव्या वर्षी पुण्यात बुधवार पेठेत असलेल्या कस्तुरे वाड्यात निधन झाले.

• उग्रमंगल (पद्मावती)
• एकच प्याला (सिंधू)
• कॉंटो में फूल ऊर्फ भक्त प्रल्हाद (दुय्यम स्त्री भूमिका)
• गैरसमज (सदानंद)
• चौदावे रत्‍न (त्राटिका)
• जन्मरहस्य (कांता)
• झुंझारराव (जाधवराव)
• ताज-ए-वफा (कमला)
• देशकंटक (हिंमतराव)
• धरम का चॉंद ऊर्फ भक्त ध्रुव (सुरूचि)
• पुण्यप्रभाव (कालिंदी, किंकिणी)
• ब्रह्मकुमारी (गौतम, प्रबोधन)
• भावबंधन (लतिका)
• मानापमान (धैर्यधर)
• मूकनायक (सरोजिनी)
• रणदुंदुभी (तेजस्विनी)
• राजलक्ष्मी (वारुणी)
• राजसंन्यास (पद्मावती, शिवांगी)
• रामराज्यवियोग (राम)
• विद्याहरण (देवयानी)
• वीर विडंबन (उत्तरा)
• वेड्यांचा बाजार (वेणू)
• शाकुंतल (शकुंतला)
• शारदा (शारदा)
• संन्यस्त खड्ग (सुलोचना)
• सुंदोपसुंद (सुविभ्रमा)
• सौभद्र (अर्जुन)

• ब्रह्मकुमारी (लेखक : विश्वनाथ चिंतामण बेडेकर - विश्राम बेडेकर)
• संन्यस्त खड्ग (लेखक : विनायक दामोदर सावरकर)

• अंधेरी दुनिया
• कृष्णार्जुन युद्ध
• भक्त पुंडलिक

या चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शन दीनानाथांचे होते. ‘अंधेरी दुनिया’त त्यांनी भूमिकाही केली होती. ‘कृष्णार्जुनयुद्ध’मध्ये ते ‘अर्जुन’ होते. ‘भक्त पुंडलिक’ मध्ये त्यांनी एका साधूची भूमिका केली होती.

दीनानाथ मंगेशकर हे एक उत्तम ज्योतिषी होते. इ.स. १९२२ साली इंदूरच्या मुक्कामात असताना त्यांना ज्योतिषविद्येचा पहिला पाठ शंकरशास्त्री घाटपांडे या तेथील प्रसिद्ध ज्योतिषीबुवांकडून मिळाला होता. दीनानाथांनी ‘ज्योतिष आणि संगीत’ या विषयावरील ग्रंथ लिहायला घेतला होता. गायनाचा व ग्रहांचा शास्त्रशुद्ध संबंध कसा आहे, कोणता ग्रह कोणत्या स्वराचा स्वामी, त्याचप्रमाणे राग-रागिण्यांचे रंग, वर्णने, स्वरांच्या रंगांवरून त्यांचा निसर्गातील-सूर्यकिरणांतील रंगांशी, वेळेशी कसा संबंध लागतो आणि म्हणून अमूक वेळेला अमूक राग गाणे’ ही कल्पना कशी सिद्ध होते, यांवर त्या ग्रंथात माहिती असणार होती. सूर्योदयाचे आणि सूर्यास्ताचे राग-स्वर (वादी-संवादीच्या फरकाने) कसे तेच आहेत (उदा० देसकार-भलप-तोडी-मुलतानी) वगैरे छाननी त्यांनी या ग्रंथात केली होती. दुर्दैवाने ते लिखाण छापून प्रसिद्ध होण्यापूर्वीच गहाळ झाले.

• अब रुत भर आई (बसंत)
• झूता मुरारे (कानडी रचना)
• तन जहाज मन सागर (जयजयवंती)
• तारी बिछेला बा मनवा (पहाडी)
• नन्नु द्रोवनी किंत ताम समा (कानडी गीत, राग काफी सिंदुरा)
• निकेनिके शोभा (बहादुरी तोडी)
• नैन सो नैल मिला रखुॅंगी (दरबारी कानडा)
• परलोक साधनवे (कानडी गीत)
• मोरी निंदियॉं गमायें डारी नैन (बिहाग)
• शंकर भंडारी बोले(शंकरा)
• सकल गडा चंदा (जयजयवंती)
• सहेली मन दारूडा (पहाडी)
• सुहास्य तूझे (यमन, चित्रपट-कृष्णार्जुन युद्ध)
• हो परी मुशता (टप्पा-सिंधुरा)

दीनानाथ मंगेशकर यांच्या नावाने अनेक संस्था उभ्या केल्या गेल्या आहेत. तर काही जुन्याच संस्थांना त्यांचे नाव नव्याने देण्यात आले आहे. त्यांचे नाव असलेल्या काही संस्था  :

• दीनानाथ मंगेशकर नाट्यगृह, विलेपार्ल पूर्व-मुंबई;(आसनसंख्या १०१०)
• दीनानाथ नाट्यगृह, सांगली. (हे नाट्यगृह पाडून तेथे नवीन नाट्यगृह बांधण्याचे घाटते आहे--२०१२मधली बातमी)
• मास्टर दीनानाथ सभागृह (गोव्याच्या कला अकादमीतले एक सभागृह)
• दीनानाथ मंगेशकर हॉस्पिटल, पुणे.
• दीनानाथ मंगेशकर याच्या स्मरणार्थ पुण्यातील चिंचवड उपनगरात संगीत मराठी नाटकांचा महोत्सव होतो. डॉ. रवींद्र घांगुर्डे आणि वंदना घांगुर्डे यांचा नादब्रह्म परिवार हे आयोजक असतात.
• दीनानाथांची सांगीतिक कारकीर्द ’स्वरमंगेश’ या १७ मिनिटांच्य माहितीपटाच्या साहाय्याने चित्रपटाच्या पडद्यावर पाहता येते.

• दिना दिसे मज दिनरजनी (लेखक - डॉ. प्रभाकर जठार)
• मा. दीनानाथ स्मृति-दर्शन (संपादिका - लता मंगेशकर)
• ब्रीद तुझे जगी दीनानाथ (वंदना रवींद्र घांगुर्डे)
• शतजन्म शोधिताना (गो.रा. जोशी)
• शूरा मी वंदिले (बाळ सामंत)
• स्वरसम्राट दीनानाथ मंगेशकर (हिंदी अनुवादित, प्रकाश भातम्ब्रेकर, मूळ मराठी लेखिका - वंदना रवींद्र घांगुर्डे)

दीनानाथ मंगेशकर याच्या स्मरणार्थ पुण्यातील चिंचवड उपनगरात संगीत मराठी नाटकांचा महोत्सव होतो. डॉ. रवींद्र घांगुर्डे आणि वंदना घांगुर्डे यांचा नादब्रह्म परिवार हे आयोजक असतात.

दीनानाथ मंगेशकर यांच्या सांगीतिक कारकिर्दीवर ’स्वरमंगेश’ नावाचा माहितीपट आहे. माहितीपट एक तास सतरा मिनिटांचा असून त्याची संकल्पना, त्याचे लेखन. दिग्दर्शन शैला दातार यांचे आहे. विक्रम गोखले, चित्तरंजन कोल्हटकर, भालचंद्र पेंढारकर आणि संगीत समीक्षक अशोक रानडे आदींचे या चित्रपटात निवेदन आहे.

दीनानाथ मंगेशकर यांची पहिली पुण्यतिथी २४ एप्रिल १९४३ या दिवशी होती. त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ त्यांच्या कन्या लता मंगेशकर दीनानाथ मंगेशकर स्मृती प्रतिष्ठान स्थापन केले आहे. या प्रतिष्ठानातर्फे इ.स. १९८८ सालापासून दरवर्षी २४ एप्रिल या दिवशी, समाजसेवा, नाट्यसेवा, साहित्य, रंगभूमी, चित्रपट, रंगभूमी आणि आदी क्षेत्रांत उल्लेखनीय कामगिरी केलेल्या व्यक्तींस (१) आनंदमयीपुरस्कार, (२) मोहन वाघ पुरस्कार, (३) वाग्विलासिनी पुरस्कार (४)रंगभूमी पुरस्कार आणि (५) दीनानाथ मंगेशकर स्मृती पुरस्कार देण्यात येतात. पुरस्काराचे स्वरूप एक लाख एक हजार एक रुपये रोख (सुरुवातीला ही रक्कम ५० हजार रुपये होती), आणि सन्मानचिन्ह असे आहे.

• नाट्यय़ क्षेत्रातील प्रदीर्घ सेवेबद्दल अभिनेता प्रशांत दामले यांना ‘मास्टर दीनानाथ मंगेशकर विशेष पुरस्कार’
• ‘बाजीराव मस्तानी’ चित्रपटासाठी राष्ट्रीय पुरस्कार मिळवणाऱ्या दिग्दर्शक संजय लीला भन्साळी यांच्यासह अभिनेता रणवीर सिंग यांना
• हिंदी चित्रपटांतील अतुलनीय योगदानाबद्दल अभिनेते जितेंद्र कपूर यांना विशेष जीवनगौरव पुरस्कार
• संगीत क्षेत्रातील सेवेसाठी अजय चक्रवर्ती यांना
• साहित्य क्षेत्रातील ‘वाग्विलासिनी पुरस्कार’ अरुण साधू यांना
• उत्कृष्ट नाट्यनिर्मितीचा पुरस्कार ‘दोन स्पेशल’ या नाटकाला
• प्रदीर्घ पत्रकारितेसाठी देण्यात येणारा पुरस्कार दिलीप पाडगावकर यांना, आणि
• सामाजिक कार्यासाठीचा मास्टर दीनानाथ मंगेशकर आनंदमयी पुरस्कार परतवाडा येथील ‘गोपाळ शिक्षण संस्थेचे’ सचिव शंकरबाबा पापळकर यांना देण्यात आला.

दीनानाथ स्मृति पुरस्कार मिळालेल्या व्यक्ती, त्यांचे क्षेत्र, पुरस्काराचे नाव आणि वर्ष

(अपूर्ण)

1. ^ ^{a b} Cabral e Sá, Mário (1997). Wind of fire: the music and musicians of Goa. Promilla & Co. p. 166. ISBN 978-81-85002-19-4.
2. ^ ^{a b c} Harish Bhimani (1995). In search of Lata Mangeshkar. Indus. p. 214. ISBN 978-81-7223-170-5. My research ... revealed that, her paternal grandmother Yesubai Rane, who lived near the temple in a house called Chandramouli, and Lata's paternal grandfather Ganeshbhatt Bhikoba (Bhikambhatt) Abhisheki who was the head priest of the same temple were united according to the prevailing tradition of the times.
3. ^ ^{a b} Lukose, Matthew (28 September 2019). "Lata Mangeshkar@90: Tracing the Mangeshkar lineage to the Western Ghats".
4. ^ "Gomantak Prakruti ani Sanskruti" by B.D.Satoskar
5. ^ Khandekar, Nivedita (6 February 2022). "Mangesh, Mangeshi and the Mangeshkars". IANS. MSN.
6. ^ Ganesh, Deepa (12 February 2022). "How Lata Mangeshkar drew deeply from classical music". The Hindu.