थोरले शाहू महाराज

थोरले शाहू महाराज (जन्म : १८ मे १६८२; -गांगवली-माणगांव रायगड, १५ डिसेंबर १७४९; सातारा) हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पुत्र संभाजी महाराज यांचे चिरंजीव. जन्मापासूनच हे १७ वर्ष मोंगल बादशहा औरंगजेबाच्या कबजामध्ये होते राजाराम यांचा मृत्यू झाल्यानंतर राणी ताराबाई हिने राज्यकारभार करायला सुरुवात केली. तिला शह बसावा म्हणून औरंगजेबाने शाहूला सोडून दिले. ताराबाईच्या सैन्याशी शाहूच्या सैनिकांनी केलेल्या लढाईनंतर झालेल्या तहान्वये राज्याची वाटणी झाली व थोरल्या शाहूंना साताऱ्याला राज्य स्थापन करण्याची परवानगी मिळाली. साताऱ्याला या थोरल्या शाहूंनी इ.स. १७०७ पासून ते मरेपर्यंत म्हणजे १५ डिसेंबर इ.स.१७४९ पर्यंत राज्य चालविले.

साताऱ्याची राज्य गादी ही थोरली गादी म्हणून ओळखली जाई. मराठा साम्राज्याचे पंतप्रधान पेशवे यांना या गादीकडूनच कारभाराची वस्त्रे घ्यावी लागत. थोरले शाहू युद्ध करीत नसले तरी त्यांच्या काळात मराठ्यांनी बाळाजी विश्वनाथ ते राघोबादादा आणि चिमाजी अप्पा यांनी उत्तर हिंदुस्थानचा अटकेपर्यंत प्रदेश जिंकून दाखविला.

या शाहू महाराजांचे ’छत्रपती थोरले शाहू महाराज (सातारा)’ या नावाचे चरित्र आसाराम सैंदाणे यांनी लिहिले आहे. प्रतिमा प्रकाशन पुणे येथे छापवून घेतलेल्या या पुस्तकाचे प्रकाशन निनाद बेडेकर यांच्या हस्ते २ फेब्रुवारी २०१५ रोजी झाले. त्यापूरवी चिं.गं. गोगटे यांचे

थोरले शाहू महाराज आणि खंड्या

शाहू महाराजांची राहणी ही एखाद्या व्रतस्थ साधूसारखी होती. त्यांची जी प्रमुख चित्रे उपलब्ध आहेत, ती सर्वच चित्रे पाहिली असता अगदी ते साध्या राहणीतील होते असे दिसते.. त्यामध्ये साधू बैराग्यासारखे लांब केस आणि कमरेवर एक पंच्यासारखे वस्त्र व गळ्यात एक मोत्याची माळ दिसून येते. भारी दागदागिन्यांची हौस किंवा डोक्यावर राजाला साजेसा शाही टोप किंवा फेटा यातील काहीच दिसून येत नाही. मात्र सर्वच चित्रात पशू पक्षाविषयी निर्मळ प्रेम व्यक्त करणारी शाहूंची जवळीक महाराजांच्या बद्दल बरेच काही सांगून जाते. शाहू महाराजांना कुत्री पाळण्याचा खास शौक होता. शाहू महाराजांच्या खाजगी पत्रव्यवहारात सुद्धा कुत्र्यांचा व इतर प्राण्यांचा संदर्भ असलेली अनेक पत्रे उपलब्ध आहेत. ह्या पाळलेल्या कुत्र्याविषयी आणि शाहू महाराजांविषयी अनेक संदर्भ साधनात खंड्या नावाच्या लाडक्या आणि प्रामाणिक कुत्र्याचा उल्लेख अनेक ठिकाणी आढळतो.

शाहू महाराजांचे जे प्रसिद्ध चित्र मुंबईतील प्रिन्स ऑफ वेल्स वस्तूसंग्रहालयात उपलब्ध आहे. व दुसरे चित्र हिस्ट्री म्युझियम मराठवाडा विद्यापीठ येथे आहे ती दोन्हीही चित्रे प्राणी प्रेमाची साक्ष देतात. त्या चित्रात महाराज शुभ्र घोड्यावर स्वार आहेत. सोबत मागे पुढे दोन सेवक आहेत मागील सेवकाने हातात अब्दागिरी धरलेली आहे. तर महाराजांच्या अंगावर विशेष वस्त्र जरी नसले तरी कमरेखालील वस्त्र मात्र राजेशाही प्रकारचे दिसते. महाराज दरबारी किंवा इतर कार्यक्रमास खास रितीरीवाजाने निघाल्याचे दिसतात परंतु महाराजांच्या स्वारी बरोबर निघालेली दोन कुत्री मात्र चित्रात दिसून येतात. ह्यातील एक कुत्रा हा लाडका खंड्याच चित्रकाराने चितारला असावा असे वाटते. खूप प्रसिद्ध आणि नावलौकिक असणाऱ्या ह्या कुत्र्यावर शाहू महाराजांचा खास जीव होता असे अनेक घटनेतून दिसून येते.

काव्येतिहाससंग्रह कार म्हणतात शाहू महाराजांच्यावर एकदा वाघाने हल्ला केला असता हल्ल्यात वाघापासून महाराजांचे ह्या खंड्याने संरक्षण केले होते. कुत्रा कितीही चांगला आणि पाळीव असला तरी प्राणीमात्रात नको तिथे तोंड घालण्याच्या वृत्तीमुळे दगड खावयास लागतात. हे मात्र खरे ! या खंड्याबाबत प्रचलित झालेली एक हकीकत अशी ...... तो कुतऱ्याचा स्वभाव गुण तो वाईट जीनसावर हुंगावयास गेला. ते समई येक हुजऱ्याने कुतऱ्यास दगड मारिला. तो त्याचे पायास लागोन तो ओरडत सरकार याजपासी आला. मग त्याणी सर्व मंडळीस विच्यारिले कीं यास कोणी मारिले. तेव्हा एक हुजऱ्याने सांगितले कीं हुजरे याणी दगड मारिला. तेव्हा महाराज छत्रपती यास राग येऊन त्या हुजऱ्यास शोध करून आणा, असी आज्ञा होताच ढालाइतानी त्या हुजऱ्यास धरून हुजूर आणिला. नंतर सरकार यांनी त्या हुजऱ्यास पुसिले की तू खंड्या कुतऱ्यास दगड का मारिलास ? त्याजवरून हुजऱ्याने स्वामीस अर्ज केला केला की खंड्या कुतरा सरकारचा मी ही कुतरा सरकारचा. कुतरी कुतरी भांडली त्याचे भांडण स्वामींनी कशास मनात आणावे. असा हुजऱ्याने अर्ज केल्यावरून मग शाहू महाराज छत्रपती यांचा राग मनातून गेला. आणि मर्जी खूष जाहाली. तर दुसरी हकीकत अशी......

इंद्रोजी कदम सापकर हा बादशाही नोकर होता. आपल्या फौजेतील घोड्यास तो चांदीचे नाल करून नालबंदी करीत असे. आपल्या लष्करात नोकर चाकर यांना त्याने सक्त ताकीद दिली होती. घोड्याचा नाल सापडल्यास तो जमा न केलेस हात तोडला जाईल. एकदा तो दिल्लीहून बादशहाकडून आला होता म्हणून त्याला शाहूराजांनी भेटीस बोलाविले जासूदामार्फत खास आज्ञापत्रे पाठविली. या उलट इंद्रोजीने विनंती पत्रे पाठविली की पेशवे प्रधान तुमच्या दर्शनास येतात त्या वेळेस लष्करातील नोबती नगारे बंद करतात.परंतु स्वामींनी माझ्यासाठी नोबती नगारे वाजविण्याचा हुकूम केला पाहिजे.

शाहू महाराजांनी नौबती नगारे वाजवीत येण्याविषयी आज्ञा केल्यावर इंद्रोजी कदम सात हजारांची फौज घेऊन सोबत वकील कारकून व कारभारी सापहून निघाला. इंद्रोजी कदमाने आपल्यासह सात हजार लोकांना जरीपोशाख घालून जड जवाहिराचे दागिने सर्वांच्या अंगावर घालून नौबती नगारे वाजवीत रंगमहालापर्यंत आणले. वरून नगारजीस दमबाजी केली की नौबत बंद केल्यास हात तोडीन. महाराजांच्या हे लक्षात आले की इंद्रोजीला सामान्य सरदार असूनही आपली दौलत व बडेजाव दाखवायची घमेंड आहे. महाराजांनी आपला खंड्या कुत्र्यास बरोबर घेऊन त्याला जडजवाहीर घालून आपण साध्या पांढऱ्या वेषात तख्तावर जाऊन बसले. इंद्रोजी कदम याला व बरोबर आलेल्या मंडळीना खंड्याच्या अंगावरील दागिने पाहून महाराजांनी लज्जित केले व त्याची घमेंड उतरविली. हा खंड्या कुत्रा मयत झाल्यावर महाराजांनी संगम माहुलीस त्याचे थडगे बांधले. नंतर याही कुत्र्याच्या थडग्यास लोक देव मानून नवसास पावतो म्हणून नवस करीत असत. आजही साताऱ्याजवळ संगम माहुलीत शाहूंच्या लाडक्या खंड्याची समाधी आहे.

• अरविंद पवार यांचा लेख
• इंद्रोजी कदम सध्याचे साप ता. रहिमतपूर येथील सरदार होते.

१) मराठी रियासत - गो. स. सरदेसाई

२) मराठी दप्तर रुमाल पहिला - वि. ल. भावे

३) थोरले शाहू महाराज - मल्हार रामराव चिटणीस

४) छत्रपती थोरले शाहू महाराज - आसाराम सैदाणे

५) छत्रपती थोरले शाहूमहाराज यांचे चरित्र (चिं.गं. गोगटे)

या विभागातील मजकूर https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1853425608250093&set=gm.1825344734349894&type=3&theater येथून कॉपी-पेस्ट करून उतरवल्याप्रमाणे वाटत आहे आणि हा प्रकार संभाव्य प्रताधिकारभंग ठरण्याची शक्यता आहे. या लेखातील अ-मुक्त, प्रताधिकारित आशय हटवायला आणि प्रताधिकारमुक्त आशय भरायला ह्या लेखाचे संपादन करावे. यथोचित संपादन झाल्यावर हा साचा येथून काढावा.(एप्रिल २०१८)

1. ^ संदर्भाचा संदर्भhttp://indiacode.nic.in/fullact1.asp?tfnm=196123 हे संस्थळ २० एप्रील २०१४ रोजी सायं १७ वाजून १५ मिनीटांनी जसे अभ्यासले