तैत्तिरीयोपनिषद

हिंदू धर्मग्रंथावरील लेखमालेचा भाग
वेद
ऋग्वेद · यजुर्वेद
सामवेद · अथर्ववेद
वेद-विभाग
संहिता · ब्राह्मणे
आरण्यके  · उपनिषदे
उपनिषदे
ऐतरेय  · बृहदारण्यक
ईश  · तैत्तरिय · छांदोग्य
केन  · मुंडक
मांडुक्य  ·प्रश्न
श्वेतश्वतर  ·नारायण
कठ
वेदांग
शिक्षा · छंद
व्याकरण · निरुक्त
ज्योतिष · कल्प
महाकाव्य
रामायण · महाभारत
इतर ग्रंथ
स्मृती · पुराणे
भगवद्गीता · ज्ञानेश्वरी · गीताई
पंचतंत्र · तंत्र
स्तोत्रे ·सूक्ते
मनाचे श्लोक · रामचरितमानस
शिक्षापत्री · वचनामृत

तैत्तिरीय हे उपनिषद हे जुने शांकरभाष्य असलेले उपनिषद आहे.
हे यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेशी संबंधित आहे. तैत्तिरीय उपनिषद यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय शाखेशी संबंधित आहे, याचे श्रेय वैशंपायन ऋषींच्या शिष्यांना दिले जाते. 108 उपनिषदांच्या मुक्तिक सिद्धांतामध्ये ते सातव्या क्रमांकावर आहे.

तैत्तिरीय उपनिषद हा तैत्तिरीय आरण्यकाचा सातवा, आठवा आणि नववा अध्याय आहे, ज्यांना अनुक्रमे शिक्षावल्ली, आनंदवल्ली आणि भृगुवल्ली असेही म्हणतात. हे उपनिषद "कृष्ण" यजुर्वेदाचा एक भाग म्हणून वर्गीकृत आहे, "कृष्ण" या शब्दाचा अर्थ यजुर्वेदातील श्लोकांचा "अव्यवस्थित संग्रह" असा होतो, "शुक्ल" (सुव्यवस्थित) यजुर्वेदाच्या उलट, जेथे बृहदारण्यक उपनिषद आणि ईशा उपनिषद अंतर्भूत आहेत.

उपनिषदात अंशतः प्रार्थना आणि आशीर्वाद, अंशतः ध्वन्यात्मकता आणि अभ्यासासंबंधीचे श्लोक समाविष्ट आहेत, अंशतः प्राचीन वैदिक गुरुकुलांतून (शाळा) पदवीधर विद्यार्थ्यांना दिलेला नैतिकता आणि नैतिकतेबद्दलचा सल्ला, अंशतः रूपकशास्त्रावरील ग्रंथ आणि अंशतः तत्त्वज्ञानविषयक सूचनांचा समावेश आहे काही प्राचीन आणि मध्ययुगीन हिंदू विद्वानांनी तैत्तिरीय उपनिषदाच्या संरचनेच्या आधारावर त्याचे वेगळे वर्गीकरण केले आहे. उदाहरणार्थ, सायनाने त्याच्या (भाष्य व पुनरावलोकन ) भाष्य मध्ये शिक्षा वल्लीस (आरण्यकाचा सातवा अध्याय) संहिता-उपनिषद म्हणले आहे आणि आनंद वल्ली आणि भृगु वल्ली (आठवे आणि नववे प्रपथक) यांना स्वतंत्र उपनिषद मानणे पसंत केले आहे आणि त्याला वरुण्य उपनिषद असे ही म्हणतात. हे उपनिषद सर्वात प्राचीन ग्रंथांपैकी एक आहे जिथे प्रत्येक विभागाच्या शेवटी मुख्य मजकुरासह, पुस्तकाची संरचनात्मक मांडणी म्हणून अनुक्रमणिका समाविष्ट केली गेली होती. तैत्तिरीय उपनिषद हस्तलिखितांमधील प्रत्येक वल्लीच्या शेवटी, अनुवाकांची अनुक्रमणिका आहे जी त्यात समाविष्ट आहे. अनुक्रमणिकेमध्ये प्रत्येक अनुवाकाचे प्रारंभिक शब्द आणि अंतिम शब्द तसेच त्या अनुवाकामधील विभागांची संख्या समाविष्ट असते. उदाहरणार्थ, शिक्षावल्लीच्या पहिल्या आणि दुसऱ्या अनुवाकांनी त्यांच्या निर्देशांकात प्रत्येकी पाच विभाग आहेत, चौथ्या अनुवाकाने त्यात तीन विभाग आणि एक परिच्छेद असल्याचे प्रतिपादन केले आहे, तर बाराव्या अनुवाकाने त्यात एक विभाग आणि पाच परिच्छेद असल्याचे सांगितले आहे. आनंद वल्ली, समाविष्ट निर्देशांकानुसार, प्रत्येक अध्याय सध्या अस्तित्वात असलेल्या ग्रंथांपेक्षा खूप मोठा असल्याचे नमूद करते. उदाहरणार्थ, पहि्ला अनुवाक त्याच्या अनुक्रमणिकेत ब्रह्मविद, इदम, अयम असे प्रतीक शब्द सूचीबद्ध करतो आणि विभागांची संख्या एकवीस असल्याचे सांगतो. दुसरा अनुवाक असे म्हणतो की त्यात सव्वीस विभाग आहेत, तिसऱ्याने बावीस, चौथ्याने अठरा, पाचव्याने बावीस भाग आहेत, सहाव्या अनुवाकाने आपल्या निर्देशांकात अठ्ठावीस विभाग आहेत, सातव्यात सोळा, आठव्यामध्ये पंचवीस भाग आहेत असे प्रतिपादन केले आहे, तर 9व्या भागामध्ये अकरा आहेत. त्याचप्रमाणे, तिसरी वल्ली दहा अनुवाकांपैकी प्रत्येकाच्या अनुक्रमणिकेमध्ये प्रतीक आणि प्रत्येक अनुवाकाच्या अनुक्रमणीची यादी दिली आहे.

हे तीन भागात मांडलेले आहे. या भागांना वल्ली असे म्हंटले जाते.
या वल्ली पुढील प्रमाणे.

हा वेदांगांचा पहिला भाग आहे.
यातल्या पहिल्या अनुवाकाची सुरुवात शांतिमंत्राने होते.
दुसरा अनुवाक्‌ हा शिक्षावल्लीची अनुक्रमणिका आहे. शिक्षा वल्लीमध्ये बारा अनुवाकांचा समावेश आहे.

दुसरा अध्याय आनंद वल्ली, ज्याला कधी कधी ब्रह्मानंद वल्ली म्हणले जाते, त्यात नऊ श्लोक समाविष्ट आहेत. तैत्तिरीय उपनिषदाचा दुसरा अध्याय, आनंद वल्ली आणि काहीवेळा ब्रह्मानंद वल्ली नावाचा अध्याय, इतर प्राचीन उपनिषदांप्रमाणे आत्मा (स्व) या विषयावर केंद्रित आहे. त्यात असे सांगितले आहे की "आत्मा अस्तित्वात आहे", तो ब्रह्म आहे, आणि त्यास जाणणे हे सर्वोच्च, सशक्त, मुक्त करणारे ज्ञान आहे.[48] आनंद वल्ली अध्याय असे सांगतो की स्वतःला जाणून घेणे हा सर्व चिंता, भीती यापासून मुक्त होण्याचा आणि आनंदी जीवनाच्या सकारात्मक स्थितीकडे जाण्याचा मार्ग आहे.

आनंद वल्ली त्याच्या कोश (संस्कृत: कोष) सिद्धांतासाठी (किंवा स्तरित माया सिद्धांत) उल्लेखनीय आहे, ज्यामध्ये व्यक्त केले आहे की माणूस त्याच्या सर्वोच्च क्षमतेपर्यंत पोहोचतो आणि योग्य ते शिकण्याच्या आणि चुकीचे शिकण्याच्या प्रक्रियेद्वारे सखोल ज्ञान समजतो. वास्तविक सखोल ज्ञान हे वरवरच्या ज्ञानाच्या थरांमध्ये दडलेले असते, परंतु वरवरचे ज्ञान सोपे आणि सोपे असते. आनंद वल्ली यांचे वर्गीकरण ज्ञानाच्या शोधाचे केंद्रीभूत स्तर ( आवरण ) असे करतात.सर्वात बाहेरील थराला अन्नमय म्हणतात जो प्राणमयाला आच्छादित करतो आणि लपवतो, जो मनोमायाला आच्छादित करतो, ज्याच्या आत विज्ञानमय आहे आणि शेवटी आनंदमय ज्याला उपनिषद सांगते तो सर्वात आतला, खोल थर आहे.

आनंद वल्ली मध्ये असे ठामपणे सांगितले आहे की, आत्मज्ञान हे देवाच्या किंवा अहंकारी लालसा आणि इच्छा (मनोमाया) यांनी प्रेरित झालेल्या देवांच्या सांप्रदायिक उपासनेने "प्राप्त होऊ शकत नाही".विज्ञानमय किंवा विभक्त ज्ञान असलेल्या व्यक्तीला अस्तित्वाच्या सखोल अवस्थेचा अनुभव येतो परंतु तो देखील अपुरा आहे. पुढे असे सांगितले आहे की, आत्म-ज्ञानाची पूर्ण, एकात्म आणि आनंदमय अवस्था आहे, की जिथे माणूस सर्व वास्तविकतेसह एक होतो, तिथे वस्तू आणि विषय, मी आणि आपण, आत्मा आणि ब्रह्म यात वेगळेपणा नाही. आत्म्याची अनुभूती ही शोषण, एकता, सहवासाची खोल अवस्था आहे संदर्भ आनंद वल्ली हा मनुष्य आणि ज्ञानाच्या स्वभावावरील इतिहासातील सर्वात प्राचीन ज्ञात सिद्धांतांपैकी एक आहे, आणि हेलेनिस्टिक हर्मेटिक आणि निओप्लॅटोनिक सिद्धांतांसारखे आहे परंतु ते एक सहस्राब्दी नंतर वेगवेगळ्या स्वरूपात नोंदवले गेले आहे, जसे की कॉर्पस हर्मेटिकामध्ये व्यक्त केलेले आहे.

तिसरा अध्याय भृगु वल्लीमध्ये दहा श्लोक आहेत. या वल्लीमध्ये वरुणाच्या मुलाने, भृगूने तपश्चर्येने व वरुणाच्या कृपेने ब्राह्मणत्व कसे मिळविले याचे वर्णन आहे. तैत्तिरीय उपनिषदातील तिसरी वल्ली आनंद वल्लीच्या कल्पनांची भृगु ऋषींच्या कथेद्वारे पुनरावृत्ती करते. हा अध्याय त्याच्या कथानका सारखाच आहे आणि कौसितकी उपनिषदाच्या अध्याय 3 आणि छांदोग्य उपनिषदाच्या 8 व्या अध्यायात आढळलेल्या विषयांवर लक्ष केंद्रित करतो. भृगु वल्लीमध्ये आत्मा-ब्रह्म (स्व) या संकल्पनेचे प्रदर्शन आहे आणि आत्म-साक्षात्कार, मुक्त, मुक्त मानव असणे म्हणजे काय याचे वर्णन आहे.

भृगु वल्लीच्या पहिल्या सहा अनुवाकांना भार्गवी वारुणी विद्या म्हणतात, म्हणजे "भृगुला (त्याच्या वडिलांकडून) वारुणीकडून मिळालेले ज्ञान". या अनुवाकांमध्येच वारुणी ऋषी भृगुला ब्राह्मणाच्या वारंवार उद्धृत केलेल्या व्याख्यांपैकी एक असा सल्ला देतात की, "ज्यापासून प्राणी उत्पन्न होतात, ज्याद्वारे ते जगतात आणि ज्यामध्ये ते मृत्यूनंतर पुन्हा प्रवेश करतात, ते शोधून पहा कारण ते ब्रह्म आहे. ". हे कथानक, सर्वसमावेशक, वास्तविकता आणि अस्तित्वाचे शाश्वत स्वरूप भृगुच्या आत्मनिरीक्षण आणि अंतर्मनावर भर देण्यासाठी आधार म्हणून विकसित होते, ज्यामुळे आध्यात्मिक आत्म-ज्ञानाच्या सर्वात आतल्या थरापर्यंत पोहोचण्यासाठी आणि जाणण्यासाठी, ज्ञानाची ओळख काढण्यात मदत होते. भृगु वल्लीच्या दहा अनुवकांपैकी शेवटचे चार अनुवाक याच पायावर बांधले आहेत, परंतु आनंद वल्ली प्रमाणे पुन्हा एकदा "अन्न" चे रूपक वापरले आहे. आनंद वल्ली प्रमाणे, भृगु वल्लीमध्ये, प्रत्येक गोष्ट आणि प्रत्येकजण अन्न (ऊर्जेचा, भौतिक, ज्ञानाचा) बनून प्रत्येक गोष्टीशी आणि इतर प्रत्येकाशी जोडलेला आणि सखोलपणे परस्परसंबंधित असल्याचे प्रतिपादन केले आहे. "अन्नाची स्थापना अन्नावर असते", तैत्तिरीय उपनिषदातील श्लोक ३.९ असे प्रतिपादन करते, जे "पृथ्वीची स्थापना (अन्नासाठी) अंतराळावर आहे, आणि अवकाशाची स्थापना (अन्नासाठी) पृथ्वीवर आहे" या विशिष्ट उदाहरणासह कल्पना स्पष्ट करते.

व्युत्पत्ती

तैत्तिरीय हा संस्कृत शब्द आहे ज्याचा अर्थ "तित्तिरी" असा होतो. या नावाचा अर्थ दोन प्रकारे लावला गेला आहे: "वैदिक ऋषी तित्तिरीकडून", जो यास्काचा विद्यार्थी होता; किंवा वैकल्पिकरित्या, हे पौराणिक विद्यार्थ्यांच्या श्लोकांचा संग्रह आहे जे ज्ञान मिळविण्यासाठी "पक्षी" (पक्षी) बनले. शीर्षकाचे नंतरचे मूळ तैत्रिय उपनिषदाच्या स्वरूपातून आले आहे जे, बाकीच्या "कृष्ण यजुर्वेद" प्रमाणेच, असंबंधित परंतु वैयक्तिकरित्या अर्थपूर्ण श्लोकांचा एक विचित्र, गोंधळात टाकणारा संग्रह आहे.

तैत्तिरीय उपनिषदाच्या प्रत्येक अध्यायाला वल्ली (वल्ली) म्हणले जाते, ज्याचा शब्दशः अर्थ एक औषधी वेलीसारखी चढणारी वनस्पती आहे जी स्वतंत्रपणे वाढते तरीही मुख्य झाडाला जोडलेली असते. पॉल ड्यूसेन म्हणतात की, ही प्रतीकात्मक शब्दावली योग्य आहे आणि ती बहुधा तैत्तिरीय उपनिषदचे मूळ आणि स्वरूप प्रतिबिंबित करते, जे देखील मोठ्या प्रमाणात धार्मिक यजुर्वेदापासून स्वतंत्र आहे आणि मुख्य मजकुराशी संलग्न आहे.

कालगणना

तैत्तिरीय उपनिषदाचा कालक्रम, इतर वैदिक कालखंडातील साहित्यासह, अस्पष्ट आहे. सर्व मते तुटपुंज्या पुराव्यावर, कल्पनांच्या संभाव्य उत्क्रांतीबद्दलच्या गृहितकांवर आणि कोणत्या तत्त्वज्ञानाचा इतर भारतीय तत्त्वज्ञानावर प्रभाव पडला असेल या अनुमानांवर अवलंबून आहे. स्टीफन फिलिप्स असे सुचवितात की तैत्तिरीय उपनिषद हे बहुधा पहिल्या सहस्राब्दीच्या पहिल्या सहामाहीत, बृहदारण्यक, छंदोग्य आणि ईशा नंतर रचले गेलेले, परंतु ऐतरेय, कौशितकी, केना, कथा, मंडुका, प्रसन्ना, श्वेतास्वतारा यांच्या आधी रचले गेले होते. आणि मैत्री उपनिषद, तसेच सर्वात प्राचीन बौद्ध पाली आणि जैन धर्मशास्त्राच्या आधी रचले गेले असावे.

रानडे इतर उपनिषदांच्या संदर्भात कालक्रमानुसार तैत्तिरीय उपनिषद क्रमवारीत फिलिप्सचे मत नोंदवतात. पॉल ड्यूसेन आणि विंटर्निट्झ, फिलिप्सच्या सारखेच मत मांडतात, परंतु तैत्तिरीयाला ईशा उपनिषदापुढे ठेवतात, परंतु बृहदारण्यक उपनिषद आणि छंदोग्य उपनिषदानंतर असा रचनाक्रम मांडतात.

पॅट्रिक ऑलिव्हेलच्या 1998 च्या पुनरावलोकनानुसार, तैत्तिरीय उपनिषदाची रचना पूर्व-बौद्ध कालखंडात, शक्यतो 6व्या ते 5व्या शतकापूर्वी झाली होती.

भाषांतरे

तैत्तिरीय उपनिषदावर संस्कृत आणि भारतीय भाषांमध्ये वर्षानुवर्षे अनेक भाष्ये प्रकाशित झाली, ज्यात शंकराचार्य, सायनन आणि रामानुज यांच्या लोकप्रिय भाष्यांचा समावेश आहे. जरी कामाचे पहिले युरोपियन भाषांतर 1805 मध्ये दिसू लागले, 1900 च्या दशकाच्या सुरुवातीपर्यंत वेदांबद्दल काही माहिती युरोपियन लोकांना माहित होती. ते इंग्रजी, जर्मन आणि फ्रेंच भाषेत दिसू लागले, प्रामुख्याने मॅक्स मुलर, ग्रिफिथ, मुइर आणि विल्सन यांनी, जे सर्व एकतर युरोप किंवा वसाहती भारतात स्थित पाश्चात्य शैक्षणिक होते. तैत्तिरीय उपनिषद हे प्रथमतः गैर-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित करण्यात आले होते, जॅकलीन हर्स्ट, तिच्या आदि शंकराच्या कार्यांच्या विश्लेषणात, तैत्तिरीय उपनिषद भाष्य हे त्यांचे प्रमुख प्रतिपादन प्रदान करते असे म्हणते. शंकराने ज्ञान आणि सत्य हे भिन्न, अत्युत्कृष्ट परंतु परस्परसंबंधित म्हणून प्रस्तुत केले आहे. ज्ञान हे बरोबर किंवा अयोग्य, बरोबर किंवा अयोग्य असू शकते, सत्य आणि सत्यतेची तत्त्वे फरक करण्यास मदत करतात. सत्य ज्ञान शुद्ध करते, अनुभवजन्य सत्ये आणि लपलेले सत्य (अदृश्य कायदे आणि तत्त्वे, स्व) चे स्वरूप समजून घेण्यास मनुष्याला मदत करते. शंकराचार्य त्यांच्या तैत्तिरीय उपनिषद भाष्य, ज्ञान आणि सत्यात सर्वांच्या एकत्वाकडे निर्देश करतात, ब्रह्म हे प्रत्येक मनुष्यामध्ये स्वतःशिवाय दुसरे काहीही नाही असे नमूद करतात.

पॉल हॉर्श यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानातील धर्म संकल्पना आणि नीतिशास्त्राच्या ऐतिहासिक विकासाचा आढावा घेताना तैत्तिरीय उपनिषदचा प्राचीन प्रभावशाली ग्रंथांमध्ये समावेश केला आहे, किर्कवुड देखील असेच निरीक्षण नोंदवतात.

वेद
ऋग्वेद • यजुर्वेद •सामवेद • अथर्ववेद

Paul Deussen, Sixty Upanishads of the Veda, Volume 1, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120814684, page 232-235

S Mukerjee (2011), Indian Management Philosophy, in The Palgrave Handbook of Spirituality and Business (Editors: Luk Bouckaert and Laszlo Zsolnai), Palgrave Macmillan, ISBN 978-0230238312, pages 82-83

Eliot Deutsch (1980), Advaita Vedanta: A Philosophical Reconstruction, University of Hawaii Press, pages 56-60

The Corpus Hermeticum and Hermetic Tradition GRS Mead (Translator); also see The Hymns of Hermes in the same source.