तीजन बाई

तीजन बाई या छत्तीसगडमधील पांडवानी या पारंपारिक कलेच्या प्रकाराची प्रवर्तक आहेत. यांचा जन्म ८ ऑगस्ट १९५६ रोजी झाला. यामध्ये त्या संगीताच्या साथीने महाभारतातील कथा सादर करते.

त्यांना भारत सरकारकडून १९८७ मध्ये पद्मश्री, २००३ मध्ये पद्मभूषण आणि २०१९ मध्ये पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते. याशिवाय १९९५ मध्ये संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (भारतातील नृत्य आणि नाटकांसाठी राष्ट्रीय संगीत अकादमी) देण्यात आला होता.

तीजन बाईचा जन्म गण्यारी गावात झाला. हे गाव भिलाईच्या उत्तरेस १४ किलोमीटर (८.७ मैल) अंतरावर आहे. यांचे पालक चुनुक लाल पारधी आणि त्यांची पत्नी सुखवती हे आहेत.^[१] त्या छत्तीसगड राज्यातील पारधी अनुसूचित जमातीच्या आहेत.

त्यांच्या पाच भावंडांपैकी त्या सर्वात मोठ्या आहेत. त्यांचे आजोबा ब्रिजलाल पारधी यांना छत्तीसगढ़ी लेखक, सबल सिंग चौहान यांनी छत्तीसगढ़ी हिंदीमध्ये लिहिलेले महाभारत ऐकवले आणि लगेचच ते आवडले. त्यांनी लवकरच त्याचा बराचसा भाग तोंडपाठ केला. नंतर उमेद सिंग देशमुख यांच्या हाताखाली अनौपचारिक प्रशिक्षण घेतले.

त्यांनी वयाच्या १३ व्या वर्षी त्यांनी पहिला सार्वजनिक सादरीकरण केले. हे सादरीकरण त्यांनी शेजारच्या चंद्रखुरी (दुर्ग) गावात केला होता. त्यासाठी त्यांना १० रुपये मिळाले होते. यासाठी त्यांनी 'पांडवानी' मधील वेदमती शैलीमध्ये (शैली) गायन केले. हे परंपरागत स्त्रिया गातात. वेदमती ही बसून गाण्याची शैली आहे. परंतु परंपरेच्या विरुद्ध, तीजन बाईंनी त्यांच्या ठराविक गट्टू आवाजात आणि निःसंदिग्ध उत्साहात मोठ्या आवाजात गायन केले.

अल्पावधीतच, शेजारच्या गावांमध्ये त्या ओळखल्या जाऊ लागल्या आणि विशेष प्रसंगी आणि उत्सवांमध्ये सादर करण्यासाठी त्यांना आमंत्रणे मिळायला लागली.

मध्य प्रदेशातील एक नाट्य व्यक्तिमत्त्व हबीब तन्वीर यांनी तिची प्रतिभा लक्षात घेतली. त्यांना तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्यासाठी सादरीकरणासाठी बोलावण्यात आले. हा त्यांच्यासाठी एक मोठा मौका होता. कालांतराने त्यांना राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळाली. १९८८ मध्ये पद्मश्री,^[२] १९९५ मध्ये संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार आणि २००३ मध्ये पद्मभूषण असे पुरस्कार मिळाले.

१९८० च्या सुरुवातीस, त्यांनी संपूर्ण जगभरात सांस्कृतिक राजदूत म्हणून इंग्लंड, फ्रान्स, स्वित्झर्लंड, जर्मनी, तुर्की, ट्युनिशिया, माल्टा, सायप्रस, रोमानिया आणि मॉरिशस या देशांमध्ये प्रवास केला.^[३] त्यांनी जवाहरलाल नेहरू यांच्या पुस्तकावर आधारित श्याम बेनेगल यांच्या प्रशंसित दूरदर्शन टीव्ही मालिका भारत एक खोजमध्ये महाभारतातील काही भाग सादर केले.^[४]

आज त्या त्यांच्या अद्वितीय लोकगायनाने आणि त्यांच्या दमदार आवाजाने जगभरातील प्रेक्षकांना भुरळ घालत आहेत. आणि त्यांचे गाणे तरुण पिढीपर्यंत पोहोचवत आहेत. त्यांना नुकताच २०१९ मध्ये पद्मविभूषण हा सर्वोच्च सन्मान मिळाला आहे

त्यांचे लग्न १२ व्या वर्षी झाले असले तरी, तिला 'पारधी' जमातीने, पांडवानी गाणे म्हणून, एक स्त्री म्हणून बहिष्कृत केले होते. त्यांनी स्वतःसाठी एक छोटीशी झोपडी बांधली आणि शेजाऱ्यांकडून भांडी आणि अन्न उधार घेऊन स्वतःच राहायला सुरुवात केली. तरीही त्यांनी गाणे कधीच सोडले नाही. त्यांना शेवटी गाण्यामुळेच पैसे मिळाले.^[५] त्या कधीही त्यांच्या पहिल्या पतीच्या घरी गेल्या नाहीत. कालांतराने त्यांनी घटस्फोट घेतला. त्यानंतरच्या वर्षांतच त्यांचे दोनदा लग्न झाले आणि नंतर त्या आजी झाल्या.

पांडवानी याचा शब्दशः अर्थ पांडवांच्या कथा किंवा महाभारतातील पौराणिक बंधू असा होतो. यात वाद्यांच्या साथीने एकतारा किंवा तंबुरा आणि कधीकधी दुसऱ्या हातात कर्ताल घेऊन अभिनय आणि गायन केले जाते. कामगिरी जसजशी वाढत जाते तसतसा तंबोरा हा एकमेव आधार बनतो. याचा वापर कधी कधी गडा, भीमाची गदा, किंवा अर्जुनाचे धनुष्य किंवा रथ साकारण्यासाठी होतो तर इतर वेळी यापासून राणी द्रौपदीचे केस म्हणून वापरला जातो. यामुळे त्यांना विविध पात्रे प्रभावीपणे साकारता येतात. सहजता आणि स्पष्टपणा यामुळे दाखवता येतो.^[६] भीष्म आणि अर्जुन यांच्यातील द्रौपदी चिरहरन, दुशासन वध आणि महाभारत युद्ध हे तिचे प्रशंसित अभिनय आहेत.

• १९८८ मध्ये पद्मश्री
• १९९५ मध्ये संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार
• २००३ मध्ये मा. डी. लिट., बिलासपूर विद्यापीठ^[७]
• २००३ मध्ये पद्मभूषण^[८]
• २०१६ मध्ये एमएस सुब्बलक्ष्मी शताब्दी पुरस्कार
• २०१८ मध्ये फुकुओका पारितोषिक^[९]
• २०१९ मध्ये पद्मविभूषण^[१०]

• छत्तीसगडचे संगीत

• फेसबुक पेज
• तीजन बाई, तिच्या महाभारताच्या कथनावरील व्यक्तिरेखा
• [१]
• Kamat.com वर तीजन बाईचे पोर्ट्रेट
• YouTube.com वर भारत एक खोज भाग 5
• छत्तीसगढ़ी पांडवानी