टिळा

टिळा किंवा तिलक ही धार्मिक संस्कृतीमध्ये अशी एक खूण आहे जी सामान्यत: कपाळावर लावली जाते, जिथे शरीरातील सर्वात महत्त्वाचे असलेले अज्ञ चक्र असते. टिळा कधीकधी शरीराच्या इतर भागांवर जसे की मान, हात, छाती आणि हातावर लावला जातो. प्रादेशिक रीतिरिवाजांनुसार टिळा दररोज किंवा विधी तसेच विशेष आध्यात्मिक आणि धार्मिक प्रसंगी लावला जातो.^[१]

हिंदू विधीनुसार एखाद्याच्या कपाळावर चंदन किंवा सिंदूर सारख्या सुगंधी मिश्रणाने तिलक लावून स्वागत आणि आदर व्यक्त केला जातो.^[२][३]

परंतु इतिहासात बौद्ध, जैन आणि शीख धर्म यांसारख्या इतर धार्मिक संस्कृतींनी देखील टिळकांचा वापर केला होता कारण ते हिंदू धर्म आणि त्याच्या आध्यात्मिक आणि तात्त्विक श्रद्धांनी प्रभावित होते.

तिलक म्हणजे कपाळावर पावडर किंवा मिश्रण लावून तयार केलेली खूण. टिळक हे वैष्णव संप्रदायाद्वारे परिधान केलेल्या उभ्या खुणा आहेत. वैष्णव तिलकामध्ये केसांच्या रेषेच्या अगदी खालपासून ते नाकाच्या टोकापर्यंत लांब उभ्या खुणा असतात आणि त्यांना उर्ध्व पुंड्र असेही म्हणतात. हे एका लांबलचक इंग्रजी "यू" (U)द्वारे मध्यभागी रोखले जाते. मंदिरांवर देखील दोन खुणा असू शकतात. हे तिलक पारंपारिकपणे चंदनाच्या मिश्रणाने बनवले जाते.

इतर प्रमुख टिळ्यांचे प्रकार अनेकदा शिवाचे अनुयायी वापरतात, ज्यांना रुद्र-तिलक आणि त्रिपुंद्र या नावांनी ओळखले जाते. यात कपाळावर तीन क्षैतिज पट्ट्या असतात ज्यात मध्यभागी एकच उभ्या पट्टी किंवा वर्तुळ असते. हे पारंपारिकपणे अग्नी यज्ञांपासून पवित्र राखेने केले जाते. हा प्रकार दोघांपैकी अधिक प्राचीन आहे.

वेगवेगळ्या हिंदू परंपरा तिलक बनवण्यासाठी विविध साहित्य आणि आकार वापरतात.^[४]

• शैव संप्रदायाचे लोक सामान्यतः विभूती (राख) वापरून कपाळावर तीन आडव्या रेषांमध्ये टिळक चिन्हांकित करतात. तीन आडव्या रेषांसह, मध्यभागी चंदनाचे मिश्रण किंवा लाल कुंकुमचा एक ठिपका तिलक (त्रिपुंद्र) पूर्ण करतो.^[५]
• वैष्णव लोक सिंदूर, चिकणमाती, चंदन पेस्ट (चंदन) किंवा नंतरचे दोन मिश्रित टिळक लावतात. ते सामग्रीला दोन उभ्या रेषांमध्ये लागू करतात, एक साधा U आकार बनवतात. अनेकदा U आकाराच्या आत तुळशीच्या पानाच्या आकारात अतिरिक्त उभे लाल चिन्ह असतात. त्यांच्या तिलकाला उर्ध्व पाउंड म्हणतात.^[६]
• गणपतीला मानणारे लोक लाल चंदन पेस्ट वापरतात (रक्त कंदना).^[७]
• शाक्त परंपरेत कुंकू किंवा लाल हळद वापरतात. ते एक उभी रेषा किंवा बिंदू काढतात.
• मानाचे तिलकः राजा तिलक आणि वीर तिलक सहसा एकच उभ्या लाल रेषा म्हणून लावले जातात. राजा तिलकाचा उपयोग राजांना सिंहासनाधीन करताना किंवा प्रमुख व्यक्तींना आमंत्रित करताना केला जातो. वीर तिलकाचा वापर युद्ध किंवा खेळानंतर विजयी किंवा नेत्यांना अभिषेक करण्यासाठी केला जातो.

टिळ्याला बंगालीमध्ये (তিলক) तिलक, (টিপ) टिप किंवा (ফোঁটা)फोटा म्हणतात. तर टिका, किंवा तिलकम किंवा तिलक हिंदीमध्ये म्हणतात; संस्कृतमध्ये तिलक म्हणतात.^[८]

नेपाळ, बिहार, उत्तर प्रदेश आणि इतर प्रदेशांमध्ये, तिलकमला टिका/टीका (टिका [ʈɪka]) म्हणतात, आणि हे सिंदूर, लाल पावडर, दही आणि तांदूळ यांचे मिश्रण आहे. सर्वात सामान्य टिळा म्हणजे लाल पावडर अंगठ्याने किंवा चंदन (चंदन) पेस्टने एकाच ऊर्ध्वगामी रेषेत लावली जाते.

तिलक हे आस्तिकतेचेही प्रतीक आहे. भक्त भगवंताच्या नावाने तिलक लावतो. खरा भक्त कधी निराश होत नाही. निराशा ही नास्तिकता आहे, प्रभूवरचा अविश्वास आहे. कपाळावरचा सौभाग्य-तिलक पुसला गेल्यानंतर स्त्रीला जसे दुसरे अलंकार शोभा देत नाहीत, तसेच ज्याच्या जीवनातून प्रभुप्रेमाचा तिलक पुसला गेला आहे त्याच्या जीवनात वैभव, सत्ता, कीर्ती वगैरे अलंकार निस्तेज, फिक्के आणि हास्यापद वाटतात.

• वैदिक प्रतीक-दर्शन