ज्ञानेश्वर

संत ज्ञानेश्वर महाराज
हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.
मूळ नाव	ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)
जन्म	गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. आपेगाव, (ता.पैठण ) जि. छत्रपती संभाजीनगर, महाराष्ट्र.
निर्वाण	रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.
समाधिमंदिर	आळंदी, जि.पुणे.
उपास्यदैवत	विठ्ठल
संप्रदाय	नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय
गुरू	श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.
शिष्य	साचिदानंद महाराज.
भाषा	मराठी
साहित्यरचना	• ज्ञानेश्वरी (भावार्थदीपिका),  •  अमृतानुभव,  •  हरिपाठ,  •  अभंग
कार्य	समाज उद्धार
वडील	विठ्ठलपंत कुलकर्णी
आई	रुक्मिणीबाई कुलकर्णी

संत ज्ञानेश्वर तथा ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (जन्म : आपेगाव-पैठण, युव नाम संवत्सर, श्रावण वद्य अष्टमी, गुरुवार दि. २२ ऑगस्ट इ.स. १२७५, शालिवाहन शके ११९७, युगाब्द ४३७७; संंजीवन समाधी : दुर्मुख नाम संवत्सर, कार्तिक वद्य त्रयोदशी, रविवार दि. ०२ डिसेंबर इ.स. १२९६, शालिवाहन शके १२१७, युगाब्द ४३९८.)^[१][२] हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध मराठी संत आणि कवी होते. त्यांना ज्ञानेश्वर, ज्ञानदेव, किंवा माऊली म्हणूनही ओळखले जाते. ज्ञानेश्वर हे भागवत संप्रदायाचे प्रवर्तक, योगी व तत्त्वज्ञ होते.

फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी ज्ञानेश्वरी (भगवद्गीतेवरील भाष्य) आणि अमृतानुभव या ग्रंथांची रचना केली.^[३] देवगिरीच्या यादव घराण्याच्या आश्रयाने या मराठी भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या रचना मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.^[४] संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी वेदांत तत्त्वज्ञान आणि भगवान विष्णूचा अवतार असलेल्या विठ्ठलाच्या भक्तीवर आणि योगावर भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने एकनाथ आणि तुकाराम यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील वारकरी (विठोबा-कृष्ण) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.^[५][६] संत ज्ञानेश्वरांनी इ.स. १२९६ मध्ये आळंदी येथे संजीवन समाधी घेतली.

भावार्थदीपिका (ज्ञानेश्वरी), अमृतानुभव, चांगदेवपासष्टी व हरिपाठाचे अभंग ह्या त्यांच्या काव्यरचना आहेत. अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञानाविषयक विचार मराठीतूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ग्रंथकर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली.

ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई, आणि ज्ञानदेव ही नावेही वापरली आहेत. हरिपाठ या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची नाथसंप्रदायाची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : आदिनाथ मत्स्येंद्रनाथ गोरक्षनाथ गहिनीनाथ निवृत्तिनाथ ज्ञानेश्वर

ज्ञानेश्वरांचा जन्म आपेगाव येथे बाराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. निवृत्तिनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व सोपानदेव व मुक्ताबाई ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.)

आपेगाव हे छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातिल पैठणजवळ गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान व मुक्ताबाई अशी त्यांची नावे होत.

विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत आळंदी मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त प्रायश्चित्त घेतले. ^[७]

आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे पैठणला गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली.

संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले.

भावार्थदीपिका उर्फ ज्ञानेश्वरी हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासा येथे केले.

ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये (कृष्ण जन्माष्टमीच्या शुभ दिवशी) यादव राजा रामदेवरावाच्या कारकिर्दीत महाराष्ट्रातील पैठणजवळील गोदावरी नदीच्या काठी आपेगावच्या मराठी देशस्थ ब्राह्मण ^[८] कुटुंबात झाला. ^{[९] [१०]} देवगिरी राजधानी असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा साहित्य आणि कलांचा संरक्षक होता. ^{[९] [११]}

संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. ^[१२] विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ज्ञानेश्वरी (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. ^{[१३] [१४]} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये संजीवन समाधी घेतली. ^[१५] इतर स्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. ^{[१६] [१७]}

ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. रेड्याला वेद वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका योगीला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. ^{[१६] [१८]}

उपलब्ध असलेल्या स्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे गोदावरी नदीच्या काठावरील आपेगाव गावातील कुलकर्णी होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा ब्राह्मण होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) ^[१९] त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता ^[१७] आणि त्यांचा विवाह आळंदीच्या कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना आध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. ^[९] त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि संन्यासी (त्यागी) होण्यासाठी ते काशीला निघून गेले. ^[१७] या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे नाथ योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते वाराणसीच्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका आध्यात्मिक गुरूला भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय संन्यास घेण्याचा निर्णय घेतला. ^[११]

विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा^[९] यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते रामानंदी संप्रदायाचे संस्थापक रामानंद नव्हते.) ^[२०] जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि गृहस्थ म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि आळंदीत स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - निवृत्तीनाथ (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), सोपान (१२७७) आणि मुक्ताबाई (१२७९). ^[२१]

तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. ^[९] ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना ब्राह्मण जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या पवित्र धागा समारंभ घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. ^{[२२] [११]} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. ^[२२]

शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह नाशिकला निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका वाघाशी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु निवृत्तीनाथ कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका गुहेत लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना नाथ योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. ^{[२३] [२४]} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि ब्राह्मणांना त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने इंद्रायणी नदीत उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. ^[२३] इतर स्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी इंद्रायणी नदीत उडी मारून आत्महत्या केली. ^[२५] आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला गंगा नदीत फेकून दिले. ^[११]

ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण मुक्ताबाई हे सर्व प्रसिद्ध योगी आणि संत कवी बनले. ^[११]

ज्ञानेश्वरांनी अमृतानुभव लिहिल्यानंतर ही भावंडे पंढरपूरला गेली. तिथे त्यांची भेट नामदेवांशी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी भारतभरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना वारकरी संप्रदायात दीक्षा दिली; ^[२६] ज्ञानेश्वरांच्या अभंग नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. ^[२७] पंढरपूरला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "गोरोबा कुंभार, सावता माळी, अस्पृश्य असलेले संत चोखोबा आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन संत सहभागी झाले होते. ^[२८] काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. ^[२९]

मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी संजीवन समाधीमध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. ^[२८] ही प्राचीन भारतातील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल ध्यानस्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर शरीर सोडण्याची प्रथा होती. ^[३०] संजीवन समाधीची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. ^[२८] संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. ^[३१] हिंदू कॅलेंडरच्या कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या १३ व्या दिवशी, आळंदी येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना संजीवन समाधीत प्रवेश केला. ^[२६] त्यांची समाधी आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. ^[३२] त्यांच्या संजीवन समाधीने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला.

परंपरेनुसार, ज्ञानेश्वरांना भेटण्यासाठी नामदेवांनी नंतर विठोबाकडे परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. ^[३३] अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. ^{[३४] [३५]}

ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, ^[३६] त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. ^[३७] फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: ^[३८] वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्दवेदांनीच सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. ^[a] संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. ^[३८] फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. ^[३८]

आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना चांगदेव जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. ^{[४०] [४१] [b]} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्येचांगदेव पासष्टी या नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. ^[९] नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. ^[४३]

ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत निवृत्तीनाथ हेच त्यांचे सद्गुरू होते. नेवासा क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व सच्चिदानंद बाबा यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले.

माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।
ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४)

असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, ज्ञानयोग व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते.

त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘अमृतानुभव’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे.

'चांगदेव पासष्टी’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. चांगदेव हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘हरिपाठ’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे.

‘अमृतानुभव’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. संत नामदेव महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. संत नामदेवांच्या ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते.

‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना वारकरी संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा वारकरी संप्रदायाचा पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत नामदेव, संत गोरा कुंभार, संत सावता माळी, या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली.

मुख्य लेख: संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी

संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, आळंदी येथे इंद्रायणी नदीच्या काठी संजीवन समाधी घेतली (कार्तिक वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात निवृत्ती, सोपान व मुक्ताबाई या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली.

इंद्रायणीच्या तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे.

ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी वारकरी चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. ^{[४४] [४५]} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". ^[४५]

दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.^[४६] ज्ञानेश्वरांच्या पादुका पालखीत नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली.

ज्ञानेश्वरांचे चिद्विलासाचे तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि एकनाथ यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या हस्तमलक आणि स्वात्मसुखमध्ये अमृतानुभवाचा प्रभाव दिसून येतो . तुकारामांच्या कृती मायावादाचे खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. ^[४७]

पालखी :

आषाढ महिन्यात आळंदी वरून दरवर्षी पंढरपूर कडे पालखी च प्रस्थान होत अनेक वर्षांपासून चालत आलेली प्रथा आहे त्यावेळी मंदिराचा कळस हल्ल्याशिवाय माउलींच्या पालखीचं प्रस्थान होतं नाही

• अमृतानुभव
• चांगदेव पासष्टी
• भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी) - या ग्रंथाचा शेवट पसायदान या नावाने ओळखला जातो.
• स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.)
• हरिपाठ (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ)

  

• अमृतानुभव (रा.ब. रानडे)
• अमृतानुभव (पंडित सातवळेकर)
• अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज)
• अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम)
• आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण)
• संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री)
• संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - (विंदा करंदीकर)
• अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती)
• The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर)
• इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, रवींद्र भट)
• गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर)
• The Genius of Dnyaneshvar (रविन थत्ते)
• ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी)
• दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर)
• नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर)
• ज्ञानदेवांचे पसायदान (अरविंद मंगरूळकर, व विनायक मोरेश्वर केळकर)
• भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.शं.वा. दांडेकर)
• महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. शं.दा. पेंडसे)
• माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे)
• माणूस नावाचे जगणे (रविन लक्ष्मण थत्ते)
• मी हिंदू झालो (रविन थत्ते)
• मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे)
• येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय
• विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे)
• श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर)
• संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - भा.द. खेर)
• संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे)
• संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे)
• संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले)
• संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर)
• सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन)
• सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास)
• ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह)
• श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज)
• श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे)
• ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर)
• ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज)
• श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर)
• ज्ञानराज माउली (लीला गोळे)
• (वि)ज्ञानेश्वरी (रविन थत्ते, मृणालिनी चितळे)
• ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी (विनोबा भावे)
• ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. अशोक देशमाने, डॉ. विद्यासागर पाटंगणकर)
• ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ)
• श्रीज्ञानेश्वर चरित्र (ल.रा. पांगारकर)
• श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. व.दि. कुलकर्णी) - ढवळे प्रकाशन
• ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. श्रीपाल सबनीस)
• ज्ञानेश्वर जीवननिष्ठा (१९७१) (गं.बा. सरदार)
• ज्ञानेश्वर नीति कथा (वि.का. राजवाडे)
• श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर)
• श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक)
• श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ)
• ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे)
• संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, विंदा करंदीकर)
• ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी)
• श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख)
• ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे)
• ज्ञानदेवांचे पसायदान (अरविंद मंगरूळकर, व विनायक मोरेश्वर केळकर)
• ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी)
• ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे)
• सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना (सोनोपंत दांडेकर)
• सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे)
• सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे)
• ज्ञानेश्वरी (राजवाडे संहिता); अध्याय १, ४ व १२
• ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज)
• ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन)
• श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे)
• ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. व.दि. कुलकर्णी) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती)
• श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी)
• ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - रविन मायदेव थत्ते
• ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम)
• ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये)
• ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर)
• ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. शं.दा. पेंडसे)
• ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे)
• ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण (वि.का. राजवाडे)
• ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू)
• ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. (रा.शं. वाळिंबे)
• ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी (म.वा. धोंड)
• ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. रा.श्री. जोग)
• ज्ञानेश्वरी सर्वस्व (न.चिं.केळकर)

• श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा

•  संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास

•  संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास

•  संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव

•  नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास

• ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट प्रभात फिल्म कंपनीने काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे प्रभातची कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो.
• संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता.

• अहमदनगर जिल्ह्यात नेवासा येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते

• आळंदीला ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी कीर्तनकार, प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे.
• औरंगाबाद जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे.
• गोंदिया जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती।
• संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव
• श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे
• संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, इस्लामपूर (सांगली जिल्हा)
• एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय (पुणे)
• संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे)
• अहमदनगर जिल्ह्यातील भगवानगड ता.पाथर्डी येथील विद्यमान महंत न्यायाचार्य हभप नामदेव महाराज शास्त्री यांनी ज्ञानेश्वरी तत्वज्ञान संशोधन व प्रचारकार्य हेतू *ज्ञानेश्वरी विद्यापीठ* स्थापन केले आहे.
• औरंगाबाद जिल्ह्यातील ‌‌पैठण येथील संत ज्ञानेश्वर उद्यान प्रसिद्ध आहे.हे गोदावरीवरील जायकवाडी धरणाच्या काठी ज्याला *नाथसागर* संबोधतात,तेथे वसलेले आहे.नाथसागराच्या जलाने ज्ञानेश्वर उद्यान बहरते.जशी संत एकनाथांच्या चिकित्सक-संशोधक प्रतिभेने ज्ञानेश्वरी शुद्ध प्रत समाजात पुन्हा प्रकाशित झाली...अर्थात पैठण येथील ज्ञानेश्वर उद्यान हे संत एकनाथ व संत ज्ञानेश्वर या दोन संतांच्या प्रेमळ ऐक्यभावाचे प्रतिकच म्हणावे लागेल.येथील संध्याकाळचा संगीतमय_कारंजानाच पर्यटकांसाठी आकर्षणाचा विषय आहे.

ज्ञानेश्वर हा शब्द/शब्दसमूह
विकिस्रोत, या ऑनलाईन मुक्त मराठी ग्रंथालयात पाहा.

• निवृत्तिनाथ
• संत सोपानदेव
• संत मुक्ताबाई

• संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी

1. ^ Mokashi 1987, p. 39.
2. ^ W. Doderet (1926), ]https://www.jstor.org/stable/607401 The Passive Voice of the Jnanesvari], Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64
3. ^ Ranade 1933, pp. 31–34.
4. ^ D. C. Sircar (1996). Indian Epigraphy. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN 978-81-208-1166-9.
5. ^ Melton, J. Gordon (2011-09-13). Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations (इंग्रजी भाषेत). ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-206-7.
6. ^ R. D. Ranade (1997). Tukaram. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN 978-1-4384-1687-8.
7. ^ "संत ज्ञानेश्वर परिचय". जुलै १२,२०१२ रोजी पाहिले. |अ‍ॅक्सेसदिनांक= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)
8. ^ Living Through the Blitz. Cambridge University Press. 1976. p. 39. ISBN 9780002160094.
9. ^ ^{a b c d e f} Bahirat 2006.
10. ^ Karhadkar, K.S. (1976). "Dnyaneshwar and Marathi Literature". Indian Literature. 19 (1): 90–96. JSTOR 24157251.
11. ^ ^{a b c d e} Pradhan & Lambert 1987.
12. ^ Bahirat 2006, पान. 8.
13. ^ Ranade 1933, पान. 31.
14. ^ Bahirat 2006, पान. 1.
15. ^ Ranade 1933, पान. 31–2.
16. ^ ^{a b} Pradhan & Lambert 1987, पान. xv.
17. ^ ^{a b c} Ranade 1933.
18. ^ Dallmayr 2007, पान. 46.
19. ^ Attwood 1992.
20. ^ Bahirat 2006, पान. 9–11.
21. ^ Sundararajan & Mukerji 2003, पान. 33.
22. ^ ^{a b} Pawar 1997.
23. ^ ^{a b} Bahirat 2006, पान. 13.
24. ^ Ranade 1933, पान. 33.
25. ^ Glushkova 2014, पान. 110-120.
26. ^ ^{a b} Ranade 1933, पान. 34.
27. ^ Bobde 1987, पान. xxii.
28. ^ ^{a b c} Dallmayr 2007.
29. ^ Schomer & McLeod 1987, पान. 218.
30. ^ Sharma 1979.
31. ^ "Samadhi - State of self realization, enlightenment". Yogapoint.com. 12 August 2017 रोजी पाहिले.
32. ^ Ranade 1933, पान. 35.
33. ^ Dallmayr 2007, पाने. 46–7.
34. ^ Novetzke 2009.
35. ^ Glushkova 2014.
36. ^ Harrisson 1976, पान. 39.
37. ^ Sundararajan & Mukerji 2003, पान. 34.
38. ^ ^{a b c} Dallmayr 2007, पान. 44.
39. ^ Fowler 2002, पान. 49.
40. ^ Mokashi-Punekar 2005.
41. ^ Grover 1990.
42. ^ Digby, Simon (1994). Callewaert, Winand M. (ed.). According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall. Wiesbaden: Harrassowitz. pp. 100–110. ISBN 9783447035248. 18 July 2017 रोजी पाहिले.
43. ^ O'Connell 1999, पाने. 260–1.
44. ^ Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).
45. ^ ^{a b} Dallmayr 2007, पान. 54.
46. ^ Perur, Srinath (5 July 2014). "The road to Pandharpur". The Hindu. 1 April 2015 रोजी पाहिले.
47. ^ Bahirat 2006, पाने. 144–5.
48. ^ "संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती".

चुका उधृत करा: "lower-alpha" नावाच्या गटाकरिता <ref>खूणपताका उपलब्ध आहेत, पण संबंधीत <references group="lower-alpha"/> खूण मिळाली नाही.