गणोजी शिर्के
गणोजी राजे शिर्के हे मराठा साम्राज्यातील शिरकाण प्रदेशावर राज्य करणारे राजे होते . शिरकाण,महाड, कोकण - रायगड ते दक्षिणेला सावंतवाडीपर्यंत आणि असा विशाल प्रदेश हे राजेशिर्के यांचे राज्य होते. त्यांचे प्रचंड मोठे आरमार होते. इसवी सन अंदाजे ११०० ते १४०० दरम्यान त्यांच्याकडेच रायगड होता. त्यावेळी स्थापन केलेले शिरकाई देवीचे मंदिर आजही तेथे आहे शिवाजी राजे भोसले ह्यांनी गणोजीराजे शिर्के यांना जावई करून घेतले. इतकेच नव्हे तर त्यांची बहीण आपल्या घरी सून म्हणून आणली आणि तिला स्वराज्यामध्ये महत्त्वाचे पद देऊन गौरव केला. गणोजी राजेशिर्के हे संभाजीची पत्नी येसूबाईंचा भाऊ व शिवाजी महाराजांचे जावई होते. त्यांच्या बायकोचे नाव राजकुंवर.
औरंगजेबाने संभाजीराजेंवर हल्ला केला. कलश ने केलेल्या काही चुकीच्या कृत्यामुळे संभाजी महाराज पकडले गेले (संदर्भ .. महाराष्ट्र भूषण , पद्म विभूषण डॉ बाबासाहेब पुरंदरे). डॉ. बाबासाहेब पुरंदरे ह्यांनी गणोजी राजे सकट सर्व राजे शिर्के घराण्याचे स्वराज्य वृद्धी योगदान विषयी सविस्तर माहिती अधिकृत रित्या दिलेली आहे. पुढे राजाराममहाराज हे जिंजी वेढ्यात सांपडले असता गणोजी राजेशिर्के ह्यांनी वेढा घालणाऱ्या औरंगजेबाच्या सैन्यावर मात करून त्यांची सुटका केली. जिंजी किल्ल्याच्या नैर्ॠत्येत याचे पथक व मोर्चा होता. गणोजी राजेशिर्के ह्यांनी राजाराममहाराजांना जीव धोक्यात घालून आपल्या गोटात घेतले व दुसरे दिवशीं शिकारीच्या निमित्ताने त्यांना त्याने काही कोसांवर असलेल्या धनाजीच्या सैन्यात नेऊन पोहोचविले (१६९७ डिसेंबर) हे करताना औरंगजेबाबरोबर जराही मागेपुढे न पाहता कायमचे वैर ओढवून घेतले.
राजेशिर्के ह्यांचे वडील पिलाजी राजेशिर्के हे इतिहासांतील खूप मोठे प्रस्थ होते
पुढे ते राजाराम राजेंना गणोजी राजे ह्यांनी जिवावर उदार होऊन जिंजीच्या वेढ्यातून सोडवले. त्यामुळे खुश होऊन राजारामराजेंनी गणोजी राजे ह्यांना दाभोळ दिले. दाभोळ हे चिटणीस ह्यांचे होते. मात्र हे जमीन हस्तांतरण फारशी काळजी न घेता घाईघाईत झाल्याने मोठी तेढ निर्माण झाली निर्माण झाली व दीर्घ काळापर्यंत प्रकरण चिघळले. अजूनही त्याची धग जाणवते.
सूर्यवंशी क्षत्रिय राजेशिर्के घराण्याचे रामराज्य काळापासूनचे संदर्भ आहेत. श्री प्रभू रामचंद्र निजधामास गेल्यानंतर कालांतराने काही वर्षांनंतर राजेशिर्के ह्यांनी आपली प्रथम गादी हस्तिनापुरी स्थापित केली. शिर्के घराण्यातील पूर्वज दिल्ली तख्तावर राज्य करीत होते. त्यांना कुटर बादशाह असे म्हणत. इ.स. ५४० पासून त्यांच्याबद्दल सविस्तर माहिती उपलब्ध आहे. चालुक्य राजाशी त्यांचे घट्ट राजकीय संबंध होते व त्यांच्या अधिपत्याखालचा काळ सुवर्णकाळ समजला जायचा.
राजेशिर्के - राजेभोसले संबंध
येथे काही तपशीलवार माहिती सामायिक करत आहे. जिजामाता राजे भोसले, संभाजीराजे भोसले आणि राजे शिर्के वंशजांपैकी बरेचजण या माहितीची पुष्टी करणारे पुष्कळ पुरावे / डेटा उपलब्ध आहेत.
स्वराज शासक राजेभोसले आणि संभाजीराजेच्या मृत्यूच्या आधी आणि नंतर दोन्ही वेळा यशस्वीरित्या संरक्षण आणि समर्थन देण्यात राजे शिर्के (संभाजीराजे यांच्यासमवेत) महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत होते. या दोघांमधील आतापर्यंतच्या काळामध्ये वाढीव नातेसंबंध जवळीक दिसून येते. गणोजीराजे यांचे वडील पिलाजीराव राजे शिर्के हे अतिशय लोकप्रिय, श्रीमंत आदरणीय व्यक्ती होते. खासकरून जेव्हा संबंध येतो तेव्हा राजे शिर्केसाठी वतन हा एक छोटासा मुद्दा होता.
औरंगजेबाची गणोजीराजे यांची जवळीक ही त्या काळात प्रचलित असलेल्या गनिमी कावा याचा एक भाग होता आणि स्वराज्याच्या बाजूने सामान्यतः रणनीतिक-स्वराज-मुत्सद्देगिरी देखील वापरली जात असे. संभाजीराजे पकडल्यामुळे गणोजीराजे या कारस्थानात सामील नाहीत हे कुणालाही स्पष्ट करता आले नाही. त्याचा सहभाग हे एक रहस्यच राहिले जे नंतर रंगनाथ-स्वामींनी स्वतःच्या फायद्यासाठी वापरले आणि त्याचा उपयोग केला
संभाजीराजे आणि गणोजीराजे यांच्यातील संघर्षाचा उद्देश याचा हेतूपूर्वक शोध लावला गेला जेणेकरून मुघल (औरंगजेब) गणोजीराजेवर विश्वास ठेवू शकतील. हे जांजिरा येथील सिद्दीसाठी काम करणाऱ्या कोंडाजीबाबासारखे होते, स्वराजातील जवळच्या येसुराणीसह प्रत्येकाला असा विचार होता की कोंडाजीबाबा देशद्रोही आहेत. केवळ संभाजीराजे स्पष्टीकरण देऊ शकले आणि नंतर जेव्हा आवश्यक होते संभाजीराजे स्वतःच स्पष्टीकरण देतात.
रंगनाथ-स्वामींनी सरदेसाईवाडा (संगमेश्वर) येथे संभाजीराजे यांच्या मुक्कामादरम्यान माहिती लीक केली. रंगनाथ-स्वामींच्या या स्वराज्यविरोधी कृत्यामुळे गनिमी कावा बुमरंगे आणि गणोजीराजे कोणत्याही संरक्षणाशिवाय अडकले कारण स्पष्टीकरण देऊ शकणाऱ्या संभाजीराजे यांना अटक करण्यात आली.
संभाजीराजेच्या अटकेनंतर पेशवे यांनी स्वराज्यावर पुन्हा नियंत्रण मिळवले कारण तीनही मोठे अडथळे यापुढे राहिलेले नव्हते (संभाजीराजे, राजेशिर्के आणि कविकलाश) आणि राजेभोसले शासन चालू होते पेशवे निवडीचा वारसदार.
Ganoji RajeShirke post Sambhaji Raje Rule
Ganoji Raje Shirke had good relations with all Maratha community including with Swaraj ruler Rajaramraje before Ganoji Raje died.
Before death GanojiRaje continued to support Swaraj (Rajaramraje) post Sambhajiraje rule like he was trying to protect Sambhaji Maharaj from Kavi Kalash
He also ordered Raje Shirke clan to get Sambhaji Raje body parts and stich them together. Those Raje Shirkes changed their name to Shivale as a part of GanimiKava in order complete task so that Aurangjeb informers remain complacent and could not detect them.
GanojiRaje however had to deal with Chitnis jealousy who was upset because Dabhol Watan was given to GanojiRaje by Rajaramraje for GanojiRaje's heroic did in favour of Swaraj (ref-rescue from jinji-aurangjeb army), . Chitnis was very upset because Chitnis always wanted Dabhol to which he was over-attached. Actually Chitnis used to boast himself as Chitnis-of-Dabhol
Ganoji Raje remained popular within both RajeShirkes and Swaraj ruler Rajaramraje. Lived normal wonderful life there after
RajeBhosale-RajeShirke relations are still going good. Relations include closest matrimonial relations also. Later RajeBhosale rule (Yesubairani-Rajaramraje) continued post-Sambhajiraje rule.
References
- A History of The Maratha People VOL II From The Death of Shivaji to The Death of Shahu (PAGE #61) by C.A. KINCAID, C.V.O., I.C.A. AND D.B. PARASNIS, HUMPHREY MILFORD OXFORD UNIVERSITY PRESS, (181294/ 13.6.23)
- Purandare Speech on Shirkes 1/3) (https://www.youtube.com/watch?v=E4BvvBu2A_o)
- Purandare Speech on Shirkes 2/3) (https://www.youtube.com/watch?v=DpSvXPpBEZI&t=600s)
- Purandare Speech on Shirkes 3/3 (https://www.youtube.com/watch?v=vPWSEyDyjng&t=9s)
- HISTORY OF SHIRKE (https://www.youtube.com/watch?v=mUi4tCFdjUQ&list=PLqzE4OgWYH5QxP3Zcr7XRFUsekszvq_k3&index=10&t=0s)
- Emperors of The Peakock Thrones - The Saga of The Great Mughals- Penguin Books- by Abraham Eraly (