गणेश शंकर विद्यार्थी

गणेश शंकर विद्यार्थी
जन्म	२६ ऑक्टोबर १८९० अलाहाबाद, ब्रिटिश भारत
मृत्यू	२५ मार्च १९३१ संयुक्त प्रांत, ब्रिटिश भारत
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
नागरिकत्व	भारतीय
कारकिर्दीचा काळ	१८९० - १९३१
ख्याती	संपादक- "प्रताप"
राजकीय पक्ष	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस
धर्म	हिंदू

गणेश शंकर विद्यार्थी (२६ ऑक्टोबर १८९० - २५ मार्च १९३१) हे एक भारतीय पत्रकार, भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे नेते आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील कार्यकर्ते होते. असहकार चळवळ आणि भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील ते एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी व्हिक्टर ह्यूगोच्या नाइन्टी-थ्री या कादंबरीचा अनुवाद केला होता आणि मुख्यतः त्यांना प्रताप या हिंदी भाषेतील वृत्तपत्राचे संस्थापक-संपादक म्हणून ओळखले जाते.

गणेश शंकर यांचा जन्म फतेहपूर जिल्ह्यातील हातगाव/हथगाम येथे एका हिंदू कायस्थ कुटुंबात झाला, असे म्हणले जाते, हे संत पराशर यांनी वसवले होते. त्यांचे वडील जय नारायण, ज्यांचे स्पेलिंग जैननारायण असे आहे, ते मुंगोली येथील अँग्लो व्हर्नाक्युलर स्कूल या मध्यप्रदेशातील अशोकनगर जिल्ह्याचे तहसील असलेल्या माध्यमिक शाळेत शिक्षक होते. तो गरीब होता पण अत्यंत धार्मिक हिंदू आणि उच्च आदर्शांना समर्पित होता. त्यांच्याच हाताखाली गणेश शंकर यांनी प्राथमिक शालेय शिक्षण घेतले आणि मुंगोली आणि विदिशा येथे शिक्षण घेतल्यानंतर 1907 मध्ये खाजगीरित्या हायस्कूलची परीक्षा उत्तीर्ण झाली. त्याचे प्रवेशपत्र या शाळेत उपलब्ध आहे. गरिबीमुळे त्यांना पुढील शिक्षण घेता आले नाही आणि ते चलन कार्यालयात कारकून आणि नंतर कानपूरच्या हायस्कूलमध्ये शिक्षक झाले. वयाच्या 16 व्या वर्षी, त्यांनी त्यांचे पहिले पुस्तक 'हमारी आत्मगसर्गार्ट' लिहिले आणि 4 जून 1909 रोजी त्यांची पत्नी चंद्रप्रकाशवती विद्यार्थी यांच्याशी लग्न केले. तथापि, त्यांची खरी आवड पत्रकारिता आणि सार्वजनिक जीवनात होती आणि देशात सुरू असलेल्या राष्ट्रवादी उठावाच्या प्रभावाखाली ते लवकर आले. कर्मयोगी आणि स्वराज्य या सुप्रसिद्ध क्रांतिकारी हिंदी आणि उर्दू नियतकालिकांचे ते एजंट बनले आणि त्यांना योगदान देऊ लागले. त्यांनी 'विद्यार्थी' हे टोपण नाव धारण केले - ज्ञानाचा साधक. त्यांनी पं. हिंदी पत्रकारितेतील महाबीर प्रसाद द्विवेदी, ज्यांनी त्यांना 1911 मध्ये त्यांच्या प्रसिद्ध साहित्यिक मासिक "द सरस्वती" मध्ये उपसंपादक म्हणून नोकरीची ऑफर दिली. गणेश शंकर यांना मात्र चालू घडामोडी आणि राजकारणात जास्त रस होता आणि म्हणून ते पत्रकारितेत सामील झाले. हिंदी साप्ताहिक "अभ्युदय" हे त्या काळातील राजकीय जर्नल. अशा प्रकारे त्यांनी हिंदी साहित्य आणि पत्रकारितेतील त्या काळातील दोन महान व्यक्तींच्या हाताखाली शिक्षण घेतले. 1913 मध्ये गणेश शंकर कानपूरला परत आले आणि त्यांनी धर्मयुद्ध पत्रकार आणि स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून आपली कारकीर्द सुरू केली, जी 18 वर्षांनंतर त्यांच्या मृत्यूने संपली. त्यांनी 'प्रताप' हे त्यांचे प्रसिद्ध क्रांतिकारी साप्ताहिक स्थापन केले, ज्याने अत्याचारित लोक कुठेही असले तरी त्यांची ओळख करून दिली आणि प्रताप व्यापक असल्याचे सिद्ध होईल कारण 1913 मधील पाचशेवरून 1916 मध्ये सहाशेपर्यंत पोहोचले. या पेपरच्या माध्यमातून त्यांनी रायबरेलीतील अत्याचारित शेतकरी, कानपूरच्या गिरणीतील कामगार आणि भारतीय राज्यातील दलित लोकांसाठी प्रसिद्ध लढा उभारला. या मारामारी दरम्यान, त्याला अनेक खटल्यांचा सामना करावा लागला, मोठा दंड भरावा लागला आणि पाच तुरुंगवास भोगावा लागला.

महात्मा गांधींनी त्यांना 'यंग इंडिया'च्या पानांमध्ये पुढीलप्रमाणे आदरांजली वाहिली: "गणेश शंकर विद्यार्थी यांचे निधन आम्हा सर्वांना हेवा वाटेल असे होते. त्यांचे रक्त हे सिमेंट आहे जे शेवटी दोन समुदायांना बांधेल. कोणताही करार आमच्याशी बांधील होणार नाही. ह्रदये. पण गणेश शंकर विद्यार्थ्यासारखी वीरता शेवटी दगडी ह्रदये वितळवून एकात वितळवणारी आहे. विष मात्र इतके खोल गेले आहे की, एवढ्या महान, एवढ्या आत्मत्यागी आणि इतक्‍या निःसंदिग्ध माणसाचेही रक्त सांडले आहे. गणेश शंकर विध्यार्थी सारखे धाडसी आज आपल्याला ते धुण्यास पुरेसे नसतील. हे उदात्त उदाहरण आपल्या सर्वांना अशाच प्रयत्नासाठी प्रवृत्त करू दे. लेखक सियारामशरण गुप्ता यांनीही विद्यार्थी आत्मसर्ग पठेया आणि मृण्मयी आत्मसर्ग या ग्रंथांचा विषय बनविला.

2006 मध्ये, INC चे खासदार, ज्योतिरादित्य माधवराव सिंधिया यांनी विद्यार्थ्याचा सन्मान करणाऱ्या मध्य प्रदेशातील मुंगवली येथे एका पुतळ्याचे अनधिकृत अनावरण केल्याचा वाद झाला होता. स्थानिक काँग्रेसजन आणि पत्रकारांनी पुतळा पुनर्संचयित करण्याचा आग्रह धरूनही पोलीस आणि राज्य सरकारने तो अनधिकृत असल्याचा दावा केला आणि पुतळा जप्त केला. 2007 मध्ये पत्रकार आलोक मेहता यांना माखनलाल चतुर्वेदी नॅशनल युनिव्हर्सिटी ऑफ जर्नालिझम अँड कम्युनिकेशनतर्फे गणेश शंकर विद्यार्थी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.