कोसला

कोसला 

भालचंद्र नेमाडे यांची १९६३ मधील मराठी कादंबरी
माध्यमे अपभारण करा
विकिपीडिया
प्रकार	साहित्यिक कार्य
मूळ देश	भारत
लेखक	भालचंद्र वनाजी नेमाडे
वापरलेली भाषा	मराठी भाषा
Full work available at URL	[१]
प्रकाशन तारीख	सप्टेंबर, इ.स. १९६३
अधिकार नियंत्रण  Q6432970 Open Library ID: OL22969270M
रिसोनेंटेर पेटस्केन सखोलीया ओपनस्ट्रीट मॅप शोधक साधन चित्रित शोध

कोसला ही १९६३ मध्ये प्रकाशित झालेली भारतीय लेखक भालचंद्र नेमाडे यांची मराठी भाषेतील कादंबरी आहे. नेमाडे यांची उत्कृष्ट रचना म्हणून ओळखली जाणारी आणि मराठी साहित्यातील आधुनिक अभिजात म्हणून स्वीकारली जाणारी ही कादंबरी आत्मचरित्रात्मक स्वरूपाचा वापर करून पांडुरंग सांगवीकर या तरुणाचा आणि त्याच्या महाविद्यालयीन काळातील त्याच्या मित्रांचा प्रवास कथन करते.

कोसला ही मराठी साहित्यातील पहिली अस्तित्ववादी कादंबरी मानली जाते. त्याचे प्रकाशन झाल्यापासून, त्याचे मुक्त स्वरूप आणि त्यातून विविध अर्थ लावण्याची क्षमता नाविण्यपूर्ण म्हणून पाहिली गेली आहे. ही कादंबरी १९६० नंतरच्या मराठी कल्पनेचे आधुनिक अभिजात वाड्‍मय बनले आहे आणि आठ दक्षिण आशियाई भाषांमध्ये व इंग्रजीमध्ये अनुवादित झाली आहे.

कोसला, भालचंद्र नेमाडे यांची पहिली कादंबरी, त्यांच्या मुंबईत असतानाच्या काळात कल्पित आणि लिहिली गेली आहे.^[१]

वयाच्या २१ व्या वर्षी नेमाडे त्यांच्या पत्रकारितेच्या आकांक्षांमध्ये अपयशी ठरले आणि ते त्यांच्या मूळ गावी परतले. तेथे त्यांना त्याच्या वडिलांची नाराजी पत्तकारावी लागली; ते निराश होते की आपल्या मुलाने महागडे शिक्षण वाया घालवले.

१९६३ मध्ये नेमाडे २५ वर्षांचे असताना ते त्यांच्या गावात राहत होते. स्वतःला हिंदू राजा त्रिशंकूशी तुलना करून, शहर किंवा त्याच्या गावातील कुटुंबाने त्यांना स्वीकारले नाही. असे निराश झालेल्या नेमाडे यांनी स्वतः ला बंद केले आणि तीन आठवड्यांच्या कालावधीत त्यांची कादंबरी लिहिली. कोसला त्याच वर्षी सप्टेंबरमध्ये जे.जे. देशमुख यांनी प्रकाशित केली, ज्यांनी नेमाडे यांची प्रतिभा जाणून घेतली होती आणि मुंबईत असताना त्यांना लिहिण्यास प्रोत्साहित केले होते. ^[१][२]

कादंबरी नाविन्यपूर्ण ठरली आणि पटकन यशस्वी झाली. कादंबरीच्या सुरुवातीच्या प्रकाशनानंतरच्या काही वर्षांत अनेक आवृत्त्या निघाल्या. कोसलाची बाविसावी आवृत्ती २०१३ मध्ये प्रकाशित झाली.^[१]

मुख्य पात्रे: ^[३]

• पांडुरंग सांगवीकर – नायक, आणि एका गावातील श्रीमंत शेतकऱ्याचा एकुलता एक मुलगा. त्याचे सहकारी वसतिगृहातील विद्यार्थी त्याला पांडू या टोपण नावाने हाक मारतात.
• पांडुरंगाचे वडील – संयुक्त कुटुंबाचा प्रमुख, आणि त्याच्या गावातील एक श्रीमंत आणि प्रतिष्ठित माणूस.
• मणी – पांडुरंगाची धाकटी बहीण.
• गिरीधर – पांडुरंगचा गावचा मित्र.
• सुरेश बापट – पांडुरंगचा पुण्यातला कॉलेज मित्र.

पांडुरंग सांगवीकर यांच्या आयुष्यातील पहिली पंचवीस वर्षे सांगण्यासाठी कोसला प्रथम-पुरुषी कथन तंत्राचा वापर करते.^[१] उच्च शिक्षणासाठी पुण्याला स्थायिक झालेला ग्रामीण भागातील हा तरुण. त्याला त्याच्या नवीन सामाजिक वातावरणात एकटेपणा जाणवतो आणि ही सततची विलक्षण भावना त्याला घरी परतण्यास प्रवृत्त करते. तेथे, त्याच्या बहिणीचा मृत्यू, त्याच्या वडिलांचे वर्चस्व आणि स्वतःचे आर्थिक अवलंबित्व यामुळे त्याला आणखी निराशा येते.^[४] कादंबरीचा उद्देश पांडुरंगाच्या दृष्टिकोनातून एक तरुण मुलगा म्हणून समाजाचे चित्रण करण्याचा आहे.

ही कथा १९५० च्या दशकात खान्देश आणि पुण्यात उलगडते. आत्मचरित्रात्मक रूपाचा वापर करून, कोसलाने सहा भागात पांडुरंग सांगवीकर या २५ वर्षांच्या तरुणाची जीवनकथा सांगितली आहे.^[३]

पांडुरंग हा खान्देशातील सांगवी या गावातील एका सधन शेतकऱ्याचा मुलगा आहे. त्याच्या कुटुंबात त्याचे आई-वडील, आजी आणि चार बहिणी आहेत. पांडुरंगचे त्याच्या वडिलांशी असलेले नाते कठीण आहे आणि पांडुरंग लहान असल्यापासूनच ते नाते काही चांगले नव्हते. पितृसत्ताक कुटुंब प्रमुख म्हणून त्याचे वडील आपल्या मुलाला लहानपणी मित्रांच्या सहवासात भटकत असल्याने मारतात. तो लहान मुलाला बासरी वाजवायला शिकू देत नाही किंवा त्याच्या शाळेतील नाटके करू देत नाही. पांडुरंग त्याच्या वडिलांना जास्त पैसेवाले, भौतिकवादी, स्वार्थी, बेईमान आणि हुकूमशहा मानतो. त्याच्या वडिलांसोबतच्या त्याच्या नात्याच्या अगदी उलट, पांडुरंग त्याच्या आईवर आणि बहिणींवर खूप प्रेम करतो.^[३]

त्याच्या स्थानिक शाळेची मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर, पांडुरंग कॉलेजमध्ये जाण्यासाठी पुण्याला जातो. ^[३] शिकत असताना पांडुरंग वसतिगृहात राहतो. तो महाविद्यालयीन जीवनाचा पुरेपूर फायदा घेण्याचे ठरवतो आणि कॉलेज डिबेटिंग सोसायटीचा सेक्रेटरी, हॉस्टेलचा प्रीफेक्ट बनतो आणि कॉलेजच्या वार्षिक दिवसाच्या कार्यक्रमात नाटकाचे दिग्दर्शन करतो. दयाळूपणे, तो वसतिगृहाच्या मेसच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी त्याच्या एका गरीब मित्राला देतो. पण, पांडुरंग आपल्या सभोवतालच्या प्रत्येकाला मदत करण्याचा प्रयत्न करत असला तरी शेवटी त्याला कळते की त्याचे मित्र त्याचा वापर करत आहेत. शेवटी, जेव्हा तो त्याच्या परीक्षेत वाईटरित्या नापास होतो आणि त्याची आर्थिक स्थिती खालावते तेव्हा त्याचे वडील पांडुरंगच्या जीवनशैलीमुळे संतप्त होतात. पांडुरंग एक धडा शिकतो: चांगल्या कर्मांना जीवनात जास्त महत्त्व नसते. ^[५]

कॉलेजच्या दुसऱ्या वर्षाला असताना पांडुरंग हा पूर्णपणे नवीन माणूस होते जो निश्चिंत आणि साहसी आहे. त्याचे वडीलही आता त्याला आपले मार्ग सुधारण्यास सांगण्यास कचरतात. त्याची धाकटी बहीण मणी हिच्या अकाली मृत्यूने तो हादरला आहे, पण त्याला कशाचीही पर्वा नाही. परिणामी, तो त्याच्या परीक्षेत नापास होतो. शहरात काम शोधण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केल्यानंतर, शेवटी पांडुरंग त्याच्या गावी परततो, त्याचे मन अस्तित्वात रिकामे होते. आता तो गावातील अनेक बेरोजगार तरुणांपैकी एक होतो. पांडुरंग जसजसा त्यांचा जीवनाविषयीचा दृष्टिकोन, त्यांची दुःखं, त्यांची सुखं समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, तसतसा जीवनाचा खरा अर्थ त्याला उलगडायला लागतो.^[५]

कोसलचा मुख्य विषय परकेपणा आहे.^[१] कादंबरी अस्तित्वाच्या तत्त्वज्ञानाने प्रभावित आहे,^[४] ज्यात ती जन्म, मृत्यू, भीती, परकेपणा आणि मूर्खपणा यासारख्या अस्तित्ववादी कल्पनांचा शोध घेते.^[६] इतर अस्तित्वात्मक कादंबऱ्यांप्रमाणेच, कोसला प्रथम व्यक्तीच्या दृष्टिकोनाचा वापर करून एखाद्या व्यक्तीचे अनुभव सांगते, आणि या शोधात जीवनाचा अर्थ आणि अस्तित्वाच्या मूल्यासंबंधी अनेक प्रश्न निर्माण होतात. म्हणून ही मराठी साहित्यातील पहिली अस्तित्वात्मक कादंबरी मानली जाते.^[६]

कादंबरीचा नायक, पांडुरंगाचे, "उत्साही विरोधी नायक " म्हणून वर्णन केले आहे. ^[७] वसाहतवादी आधुनिकतेच्या सर्व प्रकारांना नकार दिला जसे: साक्षरता, पाश्चात्य शिक्षण, शहरीकरण, औद्योगिकीकरण, भांडवलशाही, राष्ट्रवाद आणि "प्रगती" ची मूल्ये त्यांनी मूर्त स्वरूप दिली.

पांडुरंग त्याच्या वडिलांपासून दुरावलेला आहे आणि तो लहानपणापासूनच असा आहे.^[३] नंतर कादंबरीत, ही विचित्रता पारंपारिक भारतीय जीवनातील वैशिष्ट्यपूर्ण पितृसत्ताक मूल्य व्यवस्थेविरुद्ध तरुण पिढीच्या मूक बंडाचा प्रमुख विषय बनतो.^[३] पांडुरंग यांना त्यांच्या ग्रामजीवनाच्या अनुभवात काही अर्थपूर्ण वाटले नाही.^[३] सहा वर्षांच्या कालावधीत निरर्थकतेचा हा अनुभव पुण्यातील महाविद्यालयीन जीवनात पुन्हा आला.^[३]

कादंबरीतील निराशावादी अंतर्भाव असूनही, विनोदाचा एक घटक कोसलामधून दिसतो. तिरकस, असंबद्ध विनोदाचा उपयोग समाज आणि संस्कृतीचा खोटारडेपणा उघड करण्यासाठी एक गंभीर नैतिक धोरण म्हणून केला जातो.^[३]

त्याच्या कथनात, कोसला विविध शैलींचे मिश्रण सादर करते, ज्यात: आत्मचरित्र, डायरी, कादंबरी, लोककथा असे दिसतात. कोसलाला जेडी सॅलिंगरच्या द कॅचर इन द राई या कादंबरीतून काही अंशी प्रेरणा मिळाली होती असे म्हणले जाते, ज्याची एक समान कथा शैली आहे. ^[८]

कोसला ही आधुनिक व एक महत्त्वाची कादंबरी म्हणून ओळखली जाते ज्याने १९६० नंतरच्या मराठी कादंबरीवर आपली छाप सोडली.^{[९] [१०]} प्रकाशनानंतर नेमाडे झपाट्याने त्यांच्या पिढीचे प्रातिनिधिक लेखक म्हणून ओळखले जाऊ लागले.^[१]

स्वतः नेमाडे यांच्या म्हणण्यानुसार, कोसलला प्राध्यापक वर्गाचे चित्रण आणि अपवित्र जगाचे वर्णन या दोन्ही कारणांसाठी मराठी आस्थापनेने प्रतिकूल स्वागत केले. परंतु तरुण पिढीच्या वाचकांमध्ये त्याला उत्साही अनुयायी मिळाले, ज्यांनी त्याच्या नायकाने दिलेल्या विचारसरणीची ओळख करून दिली. ^[२] या कादंबरीने मराठी साहित्यात एका नवीन कल सुरू केला आणि इतर भाष्यकारांचे म्हणणे आहे की या कादंबरीने तात्काळ समीक्षकांची प्रशंसा मिळवली.^[४]

प्रकाशित झाल्यापासून, कोसला मराठी साहित्यात एक आद्य कादंबरी मानली गेली आहे. दिलीप चित्रे, नरहर कुरुंदकर, चंद्रशेखर जहागीरदार, विलास सारंग, सुकन्या आगासे, रेखा इनामदार-साने आणि वासुदेव सावंत यांच्या समावेशासह अनेक साहित्य समीक्षकांनी सर्वत्र ह्याचे कौतुक केले. ^[११] चंद्रशेखर जहागीरदार यांनी लिहिले: "ते फक्त कोसला होते, ज्याने महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक चेतनेतील संकटाला प्रतिसाद दिला, ज्याने स्वरूप आणि अर्थाच्या नवीन, स्थानिक शक्यता उघडल्या आणि अशा प्रकारे साहित्यिक अभिरुची आणि काल्पनिक परंपरा या दोन्हीची दिशा बदलण्याचा प्रयत्न केला." ^[११]

मंदार देशपांडे दिग्दर्शित मी, पांडुरंग सांगवीकर या नाटकात कोसलाचे रूपांतर झाले आहे.^[१२]

कोसलचे आठ भारतीय भाषांमध्ये आणि इंग्रजीत भाषांतर झाले आहे. कादंबरीची उपलब्ध भाषांतरे पुढीलप्रमाणे आहेत. उषा शेठ यांच्या गुजराती अनुवादास व वामन दत्तात्रय बेंद्रे यांच्या कन्नड अनुवादास प्रत्येकी २००० व १९९९ मध्ये साहित्य अकादमी अनुवाद पारितोषिक मिळाले आहे.