केदारनाथ मंदिर

केदारनाथ मंदिर
नाव:	केदारनाथ मंदिर
निर्माता:	स्वयंभू
निर्माण काल :	अति प्राचीन
देवता:	भगवान शंकर
वास्तुकला:	हिन्दू
स्थान:	उत्तराखंडच्या रुद्रप्रयाग जिल्ह्यामध्ये

केदारनाथ मंदिराचे उत्तराखंडमधील स्थान

पंचकेदार
केदारनाथ
तुंगनाथ रुद्रनाथ
मध्यमहेश्वर कल्पेश्वर

केदारनाथ मंदिर हे भगवान शंकराचे एक हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर भारत देशाच्या उत्तराखंड राज्यातील केदारनाथ गावात मंदाकिनी नदीच्या काठावर बांधले गेले आहे. केदारनाथ हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र स्थानांपैकी एक असून ते १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक तसेच पंचकेदार व छोटा धाम^[१] ह्या तीर्थक्षेत्रांपैकी एक मानले जाते. हिमालय पर्वतामध्ये स्थित असलेल्या केदारनाथ मंदिराची निर्मिती पांडवांनी केली तर आद्य शंकराचार्यांनी ह्या मंदिराचे पुनरुज्जीवन केले असे मानण्यात येते. केदारनाथ सर्व ज्योतिर्लिंगांपैकी सर्वाधिक उंचीवर स्थित असून येथे भेट देण्यासाठी केवळ पायवाट अस्तित्वात आहे. गौरीकुंडहून १४ किलोमीटर (८.७ मैल) लांबीचा खडतर प्रवास करूनच केदारनाथ मंदिराचे दर्शन घेता येते.

हे मंदिर अक्षय तृतीया ते कार्तिक पौर्णिमा ह्या कालावधीमध्येच खुले असते व हिवाळ्यामध्ये येथील देवांच्या मुर्ती उखीमठ ह्या स्थानवर आणल्या जातात व तेथेच पुजल्या जातात.

२०१३ साली उत्तराखंडमध्ये आलेल्या विध्वंसक पुरामध्ये केदारनाथ गाव पूर्णपणे वाहून गेले व मंदिर परिसराचे देखील मोठे नुकसान झाले. परंतु दगडी केदारनाथ मंदिराला मात्र धक्का पोचला नाही. ऋषिकेशपासून 223 किमी (139 मैल) 3,583 मीटर (11,755 फूट) उंचीवर, गंगेची उपनदी मंदाकिनी नदीच्या किनाऱ्यावर असलेले हे मंदिर अज्ञात तारखेची दगडी इमारत आहे.[7] मूळ केदारनाथ मंदिर कोणी व केव्हा बांधले हे निश्चित नाही. "केदारनाथ" या नावाचा अर्थ "क्षेत्राचा स्वामी" आहे: हे संस्कृत शब्द केदार ("फील्ड") आणि नाथ ("प्रभु") पासून आले आहे. काशी केदारा महात्म्य या मजकुरात असे म्हणले आहे की "मुक्तीचे पीक" येथे उगवते म्हणून त्याला असे म्हणतात.[8]

गढवाल प्रदेश, भगवान शिव आणि पंच केदार मंदिरांच्या निर्मितीशी संबंधित अनेक लोककथा सांगितल्या जातात.

पंच केदार बद्दलची एक लोककथा पांडवांशी संबंधित आहे, जे हिंदू महाकाव्य महाभारताचे नायक आहेत. महाकाव्य कुरुक्षेत्र युद्धात पांडवांनी त्यांच्या चुलत भावांचा - कौरवांचा पराभव केला आणि त्यांचा वध केला. त्यांनी युद्धादरम्यान भ्रातृहत्या (गोत्रहत्या) आणि ब्राह्मणहत्य (ब्राह्मण - पुजारी वर्ग) केल्याच्या पापांचे प्रायश्चित करायचे होते. अशाप्रकारे, त्यांनी त्यांच्या राज्याचा लगाम त्यांच्या नातेवाईकांकडे सोपविला आणि भगवान शिवाच्या शोधात आणि त्यांचे आशीर्वाद घेण्यासाठी निघून गेले. प्रथम, ते वाराणसी (काशी) या पवित्र शहरात गेले, ज्याला शिवाचे आवडते शहर मानले जाते आणि काशी विश्वनाथ मंदिरासाठी ओळखले जाते. परंतु, शिवाला त्यांना टाळायचे होते कारण तो कुरुक्षेत्र युद्धातील मृत्यू आणि अप्रामाणिकपणामुळे खूप संतापला होता आणि त्यामुळे पांडवांच्या प्रार्थनेबद्दल ते असंवेदनशील होते. म्हणून, त्याने बैलाचे (नंदी) रूप धारण केले आणि गढवाल प्रदेशात लपले.

वाराणसीत शिव न सापडल्याने पांडव गढवाल हिमालयात गेले. भीम, पाच पांडव बंधूंपैकी दुसरा, नंतर दोन पर्वतांवर उभे राहून शिवाचा शोध घेऊ लागला. त्याने गुप्तकाशी जवळ एक बैल चरताना पाहिला ("लपलेली काशी" - हे नाव शिवाच्या लपविण्याच्या कृतीवरून आले आहे). भीमाने तो बैल शिव असल्याचे लगेच ओळखले. भीमाने बैलाला शेपटीने आणि मागच्या पायांनी पकडले. पण बैलाचे रूप असलेला शिव जमिनीत अदृश्य होऊन नंतर काही भागांमध्ये पुन्हा प्रकट झाला, केदारनाथमध्ये कुबड उंचावत, तुंगनाथमध्ये हात दिसला, रुद्रनाथमध्ये दिसणारा चेहरा, मध्यमहेश्वरमध्ये नाभी (नाभी) आणि पोट पृष्ठभाग आणि केस दिसले. कल्पेश्वर मध्ये. पांडवांनी हे पाच वेगवेगळ्या रूपात पुन्हा प्रकट झाल्यामुळे प्रसन्न झाले, त्यांनी शिवाची पूजा व पूजा करण्यासाठी पाच ठिकाणी मंदिरे बांधली.[9][10]

कथेचा एक प्रकार भीमाला केवळ बैल पकडण्याचे श्रेय देत नाही तर त्याला गायब होण्यापासून थांबवतो. परिणामी, बैलाचे पाच तुकडे केले गेले आणि हिमालयातील गढवाल प्रदेशातील केदारखंडातील पाच ठिकाणी तो दिसला.[9] पंच केदार मंदिरे बांधल्यानंतर, पांडवांनी मोक्षासाठी केदारनाथ येथे ध्यान केले, यज्ञ (अग्नी यज्ञ) केला आणि नंतर महापंथ (ज्याला स्वर्गरोहिणी देखील म्हणले जाते) या स्वर्गीय मार्गाने स्वर्ग किंवा मोक्ष प्राप्त केला.[11] केदारनाथ, तुंगनाथ आणि मध्यमहेश्वर मंदिरे सारखीच दिसणारी पंच केदार मंदिरे उत्तर-भारतीय हिमालयीन मंदिर स्थापत्य रचनेत बांधलेली आहेत.

पंच केदार मंदिरांमध्ये भगवान शिवाच्या दर्शनाची यात्रा पूर्ण केल्यानंतर, भगवान विष्णूचे बद्रीनाथ मंदिरात दर्शन घेणे हा एक अलिखित धार्मिक विधी आहे, भक्ताने अंतिम पुष्टीकारक पुरावा म्हणून भगवान शिवाचा आशीर्वाद मागितला आहे.[12]

पांडव आणि कुरुक्षेत्र युद्धाचा वृत्तांत देणाऱ्या महाभारतात केदारनाथ नावाच्या कोणत्याही ठिकाणाचा उल्लेख नाही. केदारनाथचा सर्वात जुना संदर्भ स्कंद पुराणात (इ.स. ७वे-८वे शतक) आढळतो, ज्यात गंगा नदीच्या उगमाचे वर्णन करणारी कथा आहे. मजकूरात केदारा (केदारनाथ) हे ठिकाण असे आहे जेथे शिवाने आपल्या मॅट केलेल्या केसांमधून पवित्र पाणी सोडले होते.[13]

माधवाच्या संक्षेपा-शंकर-विजयावर आधारित हगिओग्राफीनुसार, 8व्या शतकातील तत्त्वज्ञ आदि शंकराचा मृत्यू केदारनाथजवळील पर्वतांवर झाला; आनंदगिरीच्या प्राचीना-शंकर-विजयावर आधारित इतर हागिओग्राफी जरी कांचीपुरम येथे मरण पावल्याचे सांगतात. शंकराच्या कथित मृत्यूचे ठिकाण दर्शविणाऱ्या स्मारकाचे अवशेष केदारनाथ येथे आहेत.[14] 12 व्या शतकापर्यंत केदारनाथ निश्चितपणे एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र होते, जेव्हा गहाडवाला मंत्री भट्ट लक्ष्मीधर यांनी लिहिलेल्या कृत्य-कल्पतरूमध्ये त्याचा उल्लेख आहे.[15]

केदारनाथ तीर्थ पुरोहित हे या प्रदेशातील प्राचीन ब्राह्मण आहेत, त्यांचे पूर्वज (ऋषी-मुनी) नर-नारायणाच्या काळापासून लिंगाची पूजा करत आहेत. पांडवांचा नातू राजा जनमेजय याने त्यांना या मंदिराची पूजा करण्याचा अधिकार दिला आणि तेव्हापासून ते यात्रेकरूंची पूजा करत आहेत.[8][13][14]

इंग्लिश गिर्यारोहक एरिक शिप्टन (1926) याने नोंदवलेल्या परंपरेनुसार, "अनेक शेकडो वर्षांपूर्वी" एक पुजारी केदारनाथ आणि बद्रीनाथ या दोन्ही मंदिरांमध्ये सेवा करत असे, दोन्ही ठिकाणी दररोज प्रवास करत असे.[16]

• बद्रीनाथ मंदिर

• अधिकृत संकेतस्थळ Archived 2008-05-15 at the Wayback Machine.

विकिमीडिया कॉमन्सवर

केदारनाथ मंदिर

संबंधित संचिका आहेत