औरंगजेब

औरंगजेब
बादशाह
कबूतर घेऊन बसलेला औरंगजेब, चित्रकार: कदाचित बिचित्रा
अधिकारकाळ	१६५९-१७०७
राज्याभिषेक	1659
राज्यव्याप्ती	अफगाण ते बंगाल, काश्मिर ते विजापूर
राजधानी	आग्रा, दिल्ली, औरंगाबाद
पूर्ण नाव	अबू मुझफ्फर मुहिउद्दीन मुहम्मद औरंगजेब आलमगीर
पदव्या	बादशहा, आलमगीर
जन्म	नोव्हेंबर ३, १६१८
	दाहोद, भारत
मृत्यू	मार्च ३, १७०७
	अहमदनगर, महाराष्ट्र, भारत
पूर्वाधिकारी	शाह जहान
उत्तराधिकारी	आझम शाह
वडील	शहाजहान
पत्नी	रबीया दुराणी, दिलरास बानो बेगम
संतती	* पहिला बहादूर शाह, पुत्र आझम शाह, पुत्र सुलतान मुहम्मद अकबर, पुत्र मुहम्मद कामबक्श, पुत्र झेबुन्निसा, कन्या
राजघराणे	मुघल राजवंश

मुही अल-दिन मुहम्मद, जो सामान्यतः औरंगजेब (पर्शियन: اورنگ‌زیب, अर्थ: 'सिंहासनाचा अलंकार') म्हणून ओळखला जातो आणि त्याला आलमगीर असेही म्हणतात (पर्शियन: عالمگیر, रोमनीकृत: ʿĀlamgīr, अर्थ: 'जगद्विजेता'), हा सहावा मुघल सम्राट होता. जुलै १६५८ पासून १७०७ मध्ये मृत्यूपर्यंत औरंगजेबाने राज्य केले.

तो सम्राट असताना मुघलांनी जवळजवळ संपूर्ण दक्षिण आशियामध्ये पसरलेल्या त्यांच्या प्रदेशासह त्यांची सर्वोच्च सत्ता गाठली.^{[२][३] [४][५]} शेवटचा प्रभावी मुघल शासक मानला जाणाऱ्या औरंगजेबाने फतवा 'आलमगिरी' संकलित केला होता. संपूर्ण दक्षिण आशियामध्ये शरिया आणि इस्लामिक अर्थशास्त्र पूर्णपणे लागू केलेल्या मोजक्या राजांपैकी तो एक होता.^{[६][७][८]}

तैमुरी घराण्यातील असलेल्या औरंगजेबाचे सुरुवातीचे जीवन धार्मिक कार्यांनी व्यापलेले होते. वडील शाहजहान याच्या हाताखाली औरंगजेबाने एक कुशल लष्करी कमांडर म्हणून ओळख मिळवली. औरंगजेबाने १६३६-१६३७ मध्ये दख्खनचा सुभेदार आणि १६४५-१६४७ मध्ये गुजरातचा राज्यपाल म्हणून काम केले होते. त्याने १६४८-१६५२ मध्ये मुलतान आणि सिंध प्रांतांचे संयुक्तपणे प्रशासन केले आणि शेजारच्या सफाविद प्रदेशांमध्ये मोहीमा चालू ठेवल्या.

सप्टेंबर १६५७ मध्ये शाहजहानने त्याचा सर्वात मोठा आणि उदारमतवादी मुलगा दारा शिकोहला त्याचा उत्तराधिकारी म्हणून नियुक्त केले. परंतु औरंगजेबाने हे नाकारले आणि फेब्रुवारी १६५८ मध्ये स्वतःला सम्राट म्हणून घोषित केले. एप्रिल १६५८ मध्ये औरंगजेबाने धर्मात येथील युद्धात शिकोह आणि मारवाड राज्याच्या सैन्याचा पराभव केला. मे १६५८ मध्ये समुगढच्या लढाईत औरंगजेबाच्या निर्णायक विजयाने त्याचे सार्वभौमत्व मजबूत केले आणि संपूर्ण साम्राज्यात त्याचे वर्चस्व मान्य केले गेले. जुलै १६५८ मध्ये शहाजहान आजारातून बरा झाल्यानंतर, औरंगजेबाने त्याला राज्य करण्यास अक्षम घोषित केले आणि त्याला आग्रा किल्ल्यात कैद केले.

औरंगजेबाच्या राजवटीत मुघल हे जवळजवळ संपूर्ण दक्षिण आशियामध्ये पसरलेल्या त्यांच्या प्रदेशासह सर्वात मोठ्या सत्तेवर पोहोचले. वेगवान लष्करी विस्तार हे त्याच्या कारकिर्दीचे वैशिष्ट्य होते आणि अनेक राजवंश व त्यांची राज्ये मुघलांनी उलथून टाकली. त्याच्या विजयांमुळे त्याला आलमगीर ('विजेता') ही शाही पदवी मिळाली. मुघलांनी जगातील सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आणि सर्वात मोठी उत्पादन शक्ती म्हणून छिंग चीनलाही मागे टाकले होते. मुघल सैन्यात हळूहळू सुधारणा होत गेली आणि ती जगातील सर्वात मजबूत सैन्यांपैकी एक बनली.

एक कट्टर मुस्लिम असलेल्या औरंगजेबाला असंख्य मशिदी बांधण्याचे आणि अरबी कॅलिग्राफीच्या संरक्षक कामांचे श्रेय दिले जाते. त्याने साम्राज्याची प्रमुख नियामक संस्था म्हणून फतवा अल-आलमगीर हा यशस्वीपणे लादला आणि इस्लाममध्ये धार्मिकरित्या निषिद्ध असलेल्या गोष्टींना प्रतिबंधित केले. औरंगजेबाने अनेक स्थानिक विद्रोहांना दडपून टाकले असले तरी, त्याने परदेशी सरकारांशी सौहार्दपूर्ण संबंध ठेवले होते.

औरंगजेब हा सामान्यतः इतिहासकारांनी मुघलांच्या महान सम्राटांपैकी एक मानला आहे. समकालीन स्त्रोतांमध्ये औरंगजेबाची काही गोष्टींसाठी प्रशंसा केली जाते, तर राजकीय हत्या आणि हिंदू मंदिरे पाडल्याबद्दल त्याच्यावर टीका केली जाते. शिवाय त्याने या प्रदेशाचे इस्लामीकरण, जिझिया कर लागू करणे आणि गैर-इस्लामिक प्रथा बंद केल्याने गैर-मुस्लिमांमध्ये तो तिरस्करणीय आहे. औरंगजेबाचे स्मरण मुस्लिमांनी फक्त ११व्या-१२व्या इस्लामिक शतकातील शासक आणि मुजद्दीद (शताब्दी पुनरुज्जीवनकर्ता) म्हणूनच केले आहे.

१६३४ मधे शाहजहानने औरंगजेबास मुघल प्रथेनुसार दख्खनचा सुभेदार म्हणून नियुक्त केले. औरंगजेबने मराठवाड्यातील खडकी या शहराचे नाव बदलून ते औरंगाबाद केले. इ.स.१६३७ साली औरंगजेबने रबीया दुराणीशी लग्न केले. त्या दरम्यान शहाजहानने थोरला मुलगा दाराशुकोहला मुघल दरबारातील कामकाजात लक्ष घालण्यास सांगितले. जहान‍आरा बेगम ही औरंगजेबची थोरली बहीण. इ.स.१६४४ मध्ये औरंगजेबची दुसरी एक बहीण एका दुर्घटनेत जळून मरण पावली. या घटनेनंतर तीन आठवड्यांनी औरंगजेब आग्रा येथे आला, यामुळे शहाजहान बादशहा भयंकर संतापला आणि त्याने औरंगजेबला दख्खनच्या सुभेदारीवरून पायउतार केले. यानंतर तो सात महिने दरबारात आला नाही. नंतर शहाजहानने त्याची नियुक्ती गुजरातच्या सुभेदारपदी केली. तेथे त्याने आपल्यातील कसब पणाला लावून काम केले. फलस्वरूपी त्याला बदख्शान (अफगाणिस्तान) बाल्ख येथील सुभेदारीही देण्यात आली.^{[ संदर्भ हवा ]}

सन १६५२ मध्ये शाहजहान आजारी पडला तर औरंगजेबने त्याला कैद करून मारले. दाराशुकोह, शाह सुजा आणि औरंगजेब यांच्यांत सत्तासंघर्ष सुरू झाला. ज्याने स्वतःला बंगालचा गव्हर्नर म्हणून घोषित केले होते त्या शाह सुज़ाला औरंगजेबकडून हार पत्करून ब्रह्मदेश येथील अराकानक्षेत्री जावे लागले. १६५९ साली औरंगजेबने शाहजहानला कैद करून स्वतःचा राज्याभिषेक करून घेतला व दाराशुकोहचा शिरच्छेद करवला. अशी वदंता आहे की शाहजहानला मारण्यासाठी औरंगजेबने दोनदा विष पाठवले होते पण ज्या वैद्यांकरवी विष पाठविले होते ते इतके स्वामिनिष्ठ होते की त्यानी शाहजहानला विष न देता ते स्वतःच पिऊन टाकले.^{[ संदर्भ हवा ]}

28 मे 1633 रोजी, एक शक्तिशाली युद्ध हत्ती मुघल शाही तळावर शिक्का मारला. औरंगजेबाने हत्तीवर स्वार होऊन त्याच्या डोक्यावर भाला फेकला. तो घोडा सोडला होता, परंतु मृत्यूपासून बचावला. औरंगजेबाच्या शौर्याचे कौतुक त्याच्या वडिलांनी केले ज्याने त्याला बहादूर (शूर) ही पदवी बहाल केली आणि त्याला भेटवस्तू दिल्या. त्याच्या बेपर्वाईबद्दल हळूवारपणे चिडवल्यावर औरंगजेबाने उत्तर दिले:

जर ही लढत माझ्यासाठी जीवघेणी संपली असती तर ती लाजिरवाणी गोष्ट झाली नसती. सम्राटांवरही मृत्यू पडदा टाकतो; तो अपमान नाही. माझ्या भावांनी जे केले त्यात लाज वाटली!

इतिहासकारांनी याचा अर्थ त्याच्या भावांविरुद्ध अन्यायकारक अपशब्द म्हणून केला आहे. शुजानेही हत्तीला तोंड देऊन भाल्याने घायाळ केले होते. दारा त्यांच्या मदतीसाठी खूप दूर गेला होता.^[९]

तीन दिवसांनी औरंगजेब पंधरा वर्षांचा झाला. शहाजहानने त्याचे वजन केले आणि त्याचे वजन सोन्याने त्याला दिले आणि इतर भेटवस्तू रुपये किमतीच्या 200,000. हत्तीविरुद्धचे त्यांचे शौर्य पर्शियन आणि उर्दू श्लोकांत गाजले.^[१०]

ओरछाचा बंडखोर शासक झुझार सिंग याला वश करण्याच्या उद्देशाने बुंदेलखंडला पाठवलेल्या सैन्याचा औरंगजेब नाममात्र प्रभारी होता, ज्याने शाहजहानच्या धोरणाचा अवमान करून दुसऱ्या प्रदेशावर हल्ला केला होता आणि त्याच्या कृत्यांचे प्रायश्चित करण्यास नकार दिला होता. व्यवस्थेनुसार, औरंगजेब लढाईपासून दूर, मागील भागात राहिला आणि त्याने आपल्या सेनापतींचा सल्ला घेतला कारण मुघल सैन्य एकत्र आले आणि १६३५ मध्ये ओरछाला वेढा घालण्यास सुरुवात केली. मोहीम यशस्वी झाली आणि सिंह यांना सत्तेवरून हटवण्यात आले.^[११]

१६३६ मध्ये औरंगजेबाची दख्खनचा व्हाइसरॉय म्हणून नियुक्ती झाली.^[१३]

• मुकद्दर कथा औरंगजेबाची २०२० (लेखक : स्वप्निल रामदास कोलते)
• अकबर ते औरंगजेब (१९२३) : मूळ इंग्रजी, लेखक : विल्यम हॅरिसन मूरलॅंड (१८६८ - १९३८). मराठी भाषांतर राजेंद्र बनहट्टी
• आलमगीर (नयनतारा देसाई)
• औरंगजेब : कुळकथा (लेखक : प्रा. रा.आ. कदम)
• औरंगजेब - शक्यता आणि शोकांतिका (लेखक : रवींद्र गोडबोले)
• औरंगजेब बादशाहाचें चरित्र, १८९६ (चि.गं. गोगटे)
• मराठे व औरंगजेब (लेखक : सेतुमाधव पगडी)
• रणसंग्राम (मूळ इंग्रजी 'फ्रॉंटियर्स' लेखिका : मेधा देशमुख भास्करन; मराठी अनुवादक - नंदिनी उपाध्ये) (शिवाजी आणि औरंगजेब यांच्या जीवनातील समकालीन प्रसंगांवर आधारलेली कादंबरी)
• शहेनशहा (लेखक : ना.सं. इनामदार). हिंदी रूपांतर - शाहंशाह
• India of Aurangzeb : Topography, Statistics and Roads (१९०१) (लेखक : यदुनाथ सरकार)
• India Under Aurangzeb (मूळ इंग्रजी, लेखक : यदुनाथ सरकार, मराठी अनुवाद : `औरंगजेब' - डाॅ. श.गो. कोलारकर). पाच खंड
• औरंगजेबाचा इतिहास- भ.ग. कुंटे (जदुनाथ सरकार यांच्या History of Aurangzeb ह्या पाच खंडी ग्रंथाचा अनुवाद)

साचा:मुघल साम्राज्य