उषा मेहता

उषा मेहता (मार्च २५,इ.स. १९२० - ऑगस्ट ११,इ.स. २०००)यांच्या भारत स्वातंत्र्य आंदोलनात सक्रिय भूमिका होत्या. १९४२ मधील भारत छोडो आंदोलनात काही महिने कार्यरत असलेल्या काँग्रेस रेडिओ या गुप्त रेडिओ केंद्राच्या त्या आयोजक होत्या. १९९८ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्म विभूषण पुरस्कार प्रदान केला.^[१]

उषा मेहता यांचा जन्म गुजरातमधील सुरत जवळ सारस गावात झाला. पाच वर्षाच्या असताना त्यांनी प्रथम अहमदाबाद येथील साबरमती आश्रमाच्या भेटीदरम्यान गांधींना यांना पाहिले. १९२८ मध्ये आठ वर्षीय उषा सायमन कमिशनच्या विरुद्ध निषेध मोर्च्यात सहभागी झाल्या.^[२] उषा यांचे वडील ब्रिटिश राजवटीखाली न्यायाधीश होते. म्हणूनच त्यांनी उषा यांना स्वातंत्र्य चळवळीत सहभागी होण्याचे प्रोत्साहन दिले नाही.^[३] १९३० साली जेव्हा त्यांचे वडील निवृत्त झाले तेव्हा ही मर्यादा काढून टाकली. १९३२ साली जेव्हा उषा १२ वर्षांचा झाल्या तेव्हा त्यांचे कुटुंब मुंबईला रवाना झाले आणि स्वातंत्र्य चळवळीत अधिक सक्रियपणे सहभागी होऊ शकले. त्या आणि इतर मुलांनी गुप्त पत्रके आणि प्रकाशने,तुरुंगातील नातेवाईकांना भेट दिली आणि या कैद्यांना संदेश पाठवला. त्यांनी जीवनाभर ब्रह्मचारी राहण्याचा एक प्रारंभिक निर्णय घेतला आणि एक स्पार्टन,गांधीवादी जीवनशैली घेतली.खादी कपडे घातले^[४]

गांधीजी आणि काँग्रेसने घोषित केले की मुंबई येथून गोवालिया टॅंक मैदानात एक रॅली सह ९ ऑगस्ट १९४२ला भारत छोडो आंदोलन सुरू होणार आहे. गांधींसह जवळपास सर्व नेत्यांना त्या तारखेपूर्वी अटक करण्यात आली. तथापि, नियुक्त केलेल्या दिवशी गोवालिया टॅंक ग्राउंडवर भारतीय जमातींची मोठी गर्दी जमली होती. राष्ट्रीय ध्वज उंचवण्याकरता ज्युनियर नेत्या व कार्यकर्त्यांच्या गटाला सोडण्यात आले.९ ऑगस्ट १९४२ रोजी गोवालिया टॅंक ग्राऊंडवर तिरंगा फडकाविनाऱ्या उषा त्यापैकी एक होत्या.त्याचे नाव "ऑगस्ट क्रांति मैदान" असे ठेवण्यात आले. १४ ऑगस्ट १९४२ रोजी उषा आणि त्यांच्या जवळच्या काही मित्रांनी गुप्त काँग्रेस रेडिओ, एक गुप्त रेडियो स्टेशन सुरू केले. त्यांच्या आवाजात प्रसारित केलेले पहिले शब्द होते: "भारतातील कुठूनतरी ४२.३४ मीटर इतक्या काँग्रेस रेडिओ कॉलिंग आहे." तिच्या सहकाऱ्यांनी विठ्ठलभाई झावेरी, चंद्रकांत झावेरी, बाबूभाई ठक्कर आणि शिकागो रेडिओच्या नाना मोटवाणी यांचा समावेश आहे. त्यांनी उपकरणांची पूर्तता केली आणि तंत्रज्ञ प्रदान केले. डॉ. राम मनोहर लोहिया, अच्युतराव पटवर्धन आणि पुरुषोत्तम त्रिकमदास यांच्यासह अनेक नेत्यांनी गुप्त काँग्रेस रेडिओला मदत केली. रेडिओ प्रसारणाने गांधी आणि भारतातील इतर प्रमुख नेते यांच्याकडून संदेश पाठविला. अधिकाऱ्यांना रोखण्यासाठी,आयोजकांनी स्टेशन जवळजवळ दररोज स्थानांतरित केले. अखेरीस,पोलिसांनी त्यांना १२ नोव्हेंबर १९४२ रोजी सापळा घातला आणि उषा मेहता यांच्यासह आयोजकांना अटक केली. सर्व नंतर तुरुंगात होते.