उत्तराखंड

?उत्तराखंड भारत
—  राज्य  —
३०° ३०′ ४०.२७″ N, ७८° ५७′ १४.४४″ E ओपनस्ट्रीट मॅप गूगल अर्थ प्रोक्सिमिटीरामा
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ	५३,५६६ चौ. किमी
राजधानी	देहरादून
मोठे शहर	देहरादून
जिल्हे	१३
लोकसंख्या • घनता साक्षरता	८४,७९,५६२ (१९ वे) (२००१) • १५८/किमी२ ७२ %
भाषा	हिंदी, गढवाली, कुमाओनी
राज्यपाल	गुरमीत सिंग
मुख्यमंत्री	पुष्कर सिंग धामी
स्थापित	९ नोव्हेंबर २०००
विधानसभा (जागा)	उत्तराखंड विधानसभा (71)
आयएसओ संक्षिप्त नाव	IN-UL
संकेतस्थळ: उत्तराखंड संकेतस्थळ

उत्तराखंड हे भारताच्या उत्तरेकडील एक महत्त्वाचे राज्य आहे. या राज्याला देवभूमी या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. उत्तराखंडचे क्षेत्रफळ ५३,४८३ चौ. किमी. एवढे आहे. या राज्याची लोकसंख्या १,०१,१६,७५२ एवढी आहे. देहरादून ही उत्तराखंड या राज्याची राजधानी आहे. हिंदी गढवाली अणि कुमाऊँनी ह्या येथील प्रमुख भाषा आहेत. तांदूळ, गहू व मका ही येथील प्रमुख पिके आहेत. उत्तराखंडची साक्षरता ७९.६३ टक्के आहे. गंगा, यमुना, रामगंगा येथील प्रमुख नद्या आहेत. अनेक धार्मिक ठिकाणे व थंड हवेची ठिकाणे यामुळे येथे पर्यटन व्यवसाय भरभराटीस आला आहे. केदारनाथ, बद्रिनाथ, हरिद्वार, ऋषिकेश ही येथील प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ आहेत. याच्या पश्चिमेला हिमाचल प्रदेश आणि दक्षिणेला उत्तर प्रदेश आहे. २००० मध्ये त्याच्या स्थापनेपूर्वी, तो उत्तर प्रदेशचा एक भाग होता. पारंपारिक हिंदू ग्रंथ आणि प्राचीन साहित्यात या प्रदेशाचा उत्तराखंड असा उल्लेख आहे. हिंदी आणि संस्कृतमध्ये उत्तराखंड म्हणजे उत्तर प्रदेश किंवा भाग. गंगोत्री आणि यमुनोत्री, गंगा आणि यमुनेचे उगमस्थान, अनुक्रमे हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र आणि भारतातील सर्वात मोठ्या नद्या आणि त्यांच्या काठावर वसलेली वैदिक संस्कृतीची अनेक महत्त्वाची तीर्थक्षेत्रे राज्यात आहेत.

देहरादून, उत्तराखंडची अंतरिम राजधानी असल्याने, या राज्याचे सर्वात मोठे शहर आहे. गैरसैन नावाचे छोटे शहर त्याच्या भौगोलिक स्थानाच्या दृष्टीने भावी राजधानी म्हणून प्रस्तावित केले आहे, परंतु विवाद आणि संसाधनांच्या अभावामुळे, देहरादून अजूनही तात्पुरती राजधानी आहे. राज्य उच्च न्यायालय ते नैनितालमध्ये आहे.

हस्तकला आणि हातमाग उद्योगांना चालना देण्यासाठी राज्य सरकारने अलीकडे काही पुढाकार घेतला आहे. यासोबतच वाढत्या पर्यटन व्यवसाय आणि उच्च तंत्रज्ञान उद्योगांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आकर्षक कर योजना सादर करण्यात आल्या आहेत. राज्यात काही वादग्रस्त पण मोठे धरण प्रकल्प आहेत, ज्यावर संपूर्ण देशात अनेकदा टीका झाली आहे, विशेषतः भागीरथी-भिलंगणा नद्यांवर असलेल्या टिहरी धरण प्रकल्पावर. या प्रकल्पाची कल्पना १९५३ मध्ये झाली आणि अखेर २००७ मध्ये पूर्ण झाली. उत्तराखंड हे चिपको आंदोलनाचे जन्मस्थान म्हणूनही ओळखले जाते.

जून इ.स. २०१३ मध्ये उत्तर भारतातील उत्तराखंड आणि हिमाचल प्रदेश तसेच नेपाळमधील काही भागात मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडला. त्यामुळे या भागात प्रलयंकारी पूर व भूमीपात घडले. हरियाणा, दिल्ली व उत्तर प्रदेश राज्यांतील काही भागातही मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडला. जून २२, इ.स. २०१३ पर्यंतच्या आकडेवारीनुसार त्यात एक हजाराहून अधिक व्यक्ती यात मरण पावले आहेत व हजारो व्यक्ती बेपत्ता आहेत. रस्ते व पूलांना झालेल्या हानीमुळे सुमारे ७०,००० पर्यटक व यात्रेकरू वेगवेगळ्या ठिकाणी अडकले आहेत, त्यापैकी अनेकांना वाचविण्यात यश आले आहे. जून २३, इ.स. २०१३ च्या आकडेवारीनुसार सुमारे २२,००० लोक अजूनही अडकले आहेत.

चंद राजांच्या कारकिर्दीत मानसखंडचे कुर्मांचल आणि कुमाऊँ ही नावे प्रचलित झाली. कूर्मांचलवरील चंद राजांची सत्ता कात्युरिस नंतर सुरू झाली आणि १७९० पर्यंत टिकली. १७९० मध्ये नेपाळच्या गोरखा सैन्याने कुमाऊंवर आक्रमण केले आणि कुमाऊं राज्य आपल्या ताब्यात घेतले. १७९० ते १८१५ पर्यंत गोरखांनी कुमाऊंवर राज्य केले. १८१५ मध्ये इंग्रजांकडून शेवटच्या वेळी पराभूत झाल्यानंतर गोरखा सैन्य नेपाळमध्ये परत गेले, परंतु ब्रिटिशांनी कुमाऊंचा राज्य चांद राजांना दिला नाही आणि तो ईस्ट इंडिया कंपनीच्या ताब्यात दिला. अशा प्रकारे १८१५ पासून कुमाऊंवर इंग्रजांची सत्ता सुरू झाली.

ऐतिहासिक तपशिलानुसार, केदारखंड अनेक गडांमध्ये (किल्ले) विभागले गेले होते. या किल्ल्यांवर वेगवेगळे राजे होते ज्यांचे स्वतःचे कार्यक्षेत्र होते. इतिहासकारांच्या मते, पवार घराण्याच्या राजाने या किल्ल्यांचा ताबा घेऊन एकसंध गढवाल राज्य स्थापन केले आणि श्रीनगरला आपली राजधानी बनवले. केदारखंडचे गढवाल हे नाव तेव्हाच लोकप्रिय झाले. १८०३ मध्ये नेपाळच्या गोरखा सैन्याने गढवाल राज्यावर आक्रमण करून ते राज्य आपल्या ताब्यात घेतले. ही स्वारी गोरखाली या नावाने प्रसिद्ध आहे. महाराजा गढवाल यांनी नेपाळच्या गोरखा सैन्याच्या वर्चस्वातून राज्य मुक्त करण्यासाठी इंग्रजांकडे मदत मागितली. ब्रिटिश सैन्याने शेवटी नेपाळच्या गोरखा सैन्याचा १८१५ मध्ये देहरादूनजवळ पराभव केला. परंतु गढवालचे तत्कालीन महाराज युद्ध खर्चाची निर्धारित रक्कम देण्यास असमर्थ ठरल्यामुळे इंग्रजांनी संपूर्ण गढवाल राज्य राजा गढवालच्या स्वाधीन केले नाही आणि अलकनंदा-मंदाकिनीचा पूर्व भाग ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अधिपत्याखाली समाविष्ट केला. गढवालच्या महाराजांना. फक्त टिहरी जिल्ह्याचा प्रदेश (सध्याच्या उत्तरकाशीसह) परत केला. गढवालचे तत्कालीन महाराजा सुदर्शन शाह यांनी २८ डिसेंबर १८१५ रोजी तिहरी नावाच्या ठिकाणी आपली राजधानी स्थापन केली जे भागीरथी आणि भिलंगणा नद्यांच्या संगमावर एक छोटेसे गाव होते. काही वर्षांनी त्यांचे उत्तराधिकारी महाराज नरेंद्र शाह यांनी ओडथळी नावाच्या ठिकाणी नरेंद्रनगर नावाची दुसरी राजधानी स्थापन केली. १८१५ पासून, देहरादून आणि पौरी गढवाल (सध्याचा चमोली जिल्हा आणि रुद्रप्रयाग जिल्ह्यातील अगस्त्यमुनी आणि उखीमठ विकास खंडांसह) ब्रिटिशांच्या ताब्यात होते आणि टिहरी गढवाल महाराजा टिहरीच्या अधीन होते.

तेहरी राज्य ऑगस्ट १९४९ मध्ये भारतीय प्रजासत्ताकात विलीन झाले आणि टिहरीला तत्कालीन संयुक्त प्रांताचा (उत्तर प्रदेश) जिल्हा घोषित करण्यात आला. 1962 च्या भारत-चीन युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर सीमावर्ती भागाच्या विकासाच्या दृष्टीकोनातून, उत्तरकाशी, चमोली आणि पिथौरागढ हे तीन सीमावर्ती जिल्हे 1960 मध्ये तयार करण्यात आले. एक नवीन राज्य म्हणून उत्तर प्रदेशच्या पुनर्रचनेचा परिणाम म्हणून (उत्तर प्रदेश पुनर्रचना कायदा, 2000), उत्तराखंडची स्थापना 9 नोव्हेंबर 2000 रोजी झाली. त्यामुळे हा दिवस उत्तराखंडमध्ये स्थापना दिवस म्हणून साजरा केला जातो.

1969 पर्यंत देहरादून वगळता उत्तराखंडचे सर्व जिल्हे कुमाऊं विभागाच्या अंतर्गत होते. 1969 मध्ये, गढवाल मंडळाची स्थापना झाली, ज्याचे मुख्यालय पौरी येथे होते. 1975 मध्ये मेरठ विभागात समाविष्ट असलेल्या देहरादून जिल्ह्याचा गढवाल विभागात समावेश करण्यात आला. यासह गढवाल मंडलातील जिल्ह्यांची संख्या पाच झाली आहे. नैनिताल, अल्मोडा, पिथौरागढ या तीन जिल्ह्यांचा कुमाऊ मंडलात समावेश करण्यात आला. 1994 मध्ये उधम सिंह नगर आणि 1997 मध्ये रुद्रप्रयाग, चंपावत आणि बागेश्वर जिल्ह्यांच्या निर्मितीपूर्वी, उत्तराखंड राज्याच्या निर्मितीपूर्वी गढवाल आणि कुमाऊं विभागात प्रत्येकी सहा जिल्ह्यांचा समावेश करण्यात आला होता. हरिद्वार जिल्ह्याचा उत्तराखंड राज्यात समावेश केल्यानंतर गढवाल विभागात सात जिल्हे आणि कुमाऊं विभागात सहा जिल्ह्यांचा समावेश करण्यात आला आहे. 1 जानेवारी 2007 पासून राज्याचे नाव "उत्तरांचल" वरून "उत्तराखंड" असे बदलण्यात आले आहे.

उत्तराखंडचे एकूण भौगोलिक क्षेत्र 28° 43' N ते 31° 27' N आणि रेखांश 77° 34' E ते 81° 02' E दरम्यान 53,483 चौरस किमी आहे, त्यापैकी 43, 035 किमी. 2 पर्वतीय आणि ७,४४८ किमी २ मैदानी आहे, आणि ३४,६५१ किमी २ जंगल आहे. राज्याच्या उत्तरेकडील बहुतांश भाग हा ग्रेटर हिमालयीन रेंजचा भाग आहे, जो उच्च हिमालयीन शिखरे आणि हिमनद्यांनी व्यापलेला आहे, तर खालच्या पायथ्याशी घनदाट जंगल आहे, ज्याचे प्रथम शोषण ब्रिटिश लाकूड व्यापारी आणि स्वातंत्र्योत्तर वन कंत्राटदारांनी केले. अलीकडील पुनरुत्पादनाचे प्रयत्न पूर्ववत करण्यात यशस्वी झाले आहेत. हिमालयाच्या अद्वितीय परिसंस्थेमध्ये मोठ्या संख्येने प्राणी (जसे की भादल, स्नो लेपर्ड, पँथर आणि वाघ), वनस्पती आणि दुर्मिळ औषधी वनस्पती आहेत. गंगा आणि यमुना या भारतातील दोन महत्त्वाच्या नद्या या राज्यात उगम पावतात आणि मैदानी प्रदेशाकडे जाताना अनेक तलाव, सरोवरे आणि हिमनद्यांच्या वितळलेल्या बर्फातून पाणी मिळते.

उत्तराखंड हे हिमालय पर्वतरांगाच्या दक्षिणेकडील उतारावर वसलेले आहे आणि उच्च उंचीवरील हिमनद्यापासून खालच्या उंचीवरील उपोष्णकटिबंधीय जंगलांपर्यंत हवामान आणि वनस्पतींमध्ये मोठ्या प्रमाणात बदल होतो. सर्वात उंच भाग बर्फ आणि खडकांनी झाकलेले आहेत. त्यांच्या खाली, 5,000 ते 3,000 मीटर पर्यंत, गवताळ प्रदेश आणि झुडूप आहे. समशीतोष्ण शंकूच्या आकाराची जंगले, पश्चिम हिमालयीन सबलपाइन शंकूच्या आकाराची जंगले, झाडांच्या रेषेच्या खाली थोडीशी वाढतात. 2,600 ते 1,500 मीटर उंचीवर समशीतोष्ण पश्चिम हिमालयीन विस्तृत पाने असलेली जंगले आहेत. 1,500 मीटर खाली हिमालयातील उपोष्णकटिबंधीय पाइन जंगले आहेत. वरच्या गंगेच्या मैदानात ओलसर पानझडी जंगले आहेत आणि कोरड्या तराई-डवार सवाना आणि गवताळ प्रदेशांनी उत्तर प्रदेशच्या सीमेला लागून असलेला सखल प्रदेश व्यापला आहे. स्थानिक भागात भाभर म्हणून ओळखले जाते. सखल भागाची बरीचशी जमीन लागवडीसाठी मोकळी झाली आहे.

भारतातील खालील राष्ट्रीय उद्याने या राज्यात आहेत, म्हणजे नैनिताल जिल्ह्यातील रामनगरमधील जिम कॉर्बेट नॅशनल पार्क (भारतातील सर्वात जुने राष्ट्रीय उद्यान), व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स नॅशनल पार्क आणि चमोली जिल्ह्यातील नंदा देवी नॅशनल पार्क, ही दोन्ही युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळे आहेत. हरिद्वार जिल्ह्यातील राजाजी राष्ट्रीय अभयारण्य आणि उत्तरकाशी जिल्ह्यातील गोविंद पशु विहार आणि गंगोत्री राष्ट्रीय उद्यान ही ठिकाणे आहेत.

या राज्यातील नद्यांना भारतीय संस्कृतीत सर्वात महत्त्वाचे स्थान आहे. उत्तराखंड हे अनेक नद्यांचे उगमस्थान आहे. येथील नद्या हे सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीचे मुख्य स्रोत आहेत. या नद्यांच्या काठावर अनेक धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्रे आहेत. हिंदूंच्या पवित्र गंगा नदीचे उगमस्थान मुख्य हिमालयाच्या दक्षिणेकडील पर्वतरांगा आहे. अलकनंदा आणि भागीरथी नद्यांपासून गंगा सुरू होते. अलकनंदाच्या उपनद्या धौली, विष्णू गंगा आणि मंदाकिनी आहेत. गंगा नदी गंगोत्री हिमनदीतून उगम पावते, गौमुख स्थानापासून 25 किमी लांब भागीरथीच्या रूपात. भागीरथी आणि अलकनंदा देव प्रयाग संगम करतात आणि त्यानंतर ती गंगा म्हणून ओळखली जाते. यमुना नदी बंदरपंचच्या पश्चिमेकडील यमनोत्री हिमनदीपासून उगम पावते. होन्स, गिरी आणि आसन या नदीच्या प्रमुख उपनद्या आहेत. राम गंगेचा उगम टाकलाकोटच्या वायव्येस मक्चा चुंग हिमनदीला मिळतो. सोंग नदी देहरादूनच्या दक्षिण-पूर्व भागात वाहते आणि वीरभद्राजवळ गंगा नदीला मिळते. याशिवाय काली, रामगंगा, कोसी, गोमती, टन, धौली गंगा, गौरीगंगा, पिंडर नायर (पूर्व), पिंडर नायर (पश्चिम) इत्यादी राज्यातील प्रमुख नद्या आहेत.

गंगोत्री (6614 मी), डूंगिरी (7066), बंदरपूंच (6315), केदारनाथ (6490), चौखंबा (7138), कामेत (7756), सतोपंथ (7075), नीलकंठ (5696), नंदा ही राज्यातील प्रमुख हिमशिखरे आहेत. देवी (7818), गोरी पर्वत (6250), हाथी पर्वत (6727), नंदा धुंती (6309), नंदा कोट (6861) देव वन (6853), मन (7273), मृगठाणी (6855), पंचचुली (6905), गुणी (६१७९), युंटगत (६९४५).

राज्यातील प्रमुख हिमनद्यांमध्ये गंगोत्री, यमुनोत्री, पिंडार, खतलिगाम, मिलम, जोलिंकंग, सुंदर धुंगा इत्यादींचा समावेश होतो.

गौरीकुंड, रूपकुंड, नंदीकुंड, दुयोधी ताल, जराल ताल, शाहस्त्र ताल, मासर ताल, नैनिताल, भीमताल, सात ताल, नौकुचिया ताल, सुखा ताल, श्यामला ताल, सुरपा ताल, गारुडी ताल, हरीश ताल, लोकम ताल, पार्वती ताल, ताडग ता. ता (कुमाऊं प्रदेश) इ.

उत्तराखंड राज्यात १३ जिल्हे आहेत.

2004 सालासाठी उत्तराखंडचा जीडीपी सध्याच्या किमतीनुसार 280.32 अब्ज रुपये ($6 अब्ज) इतका अंदाजित होता. उत्तर प्रदेशातून कोरलेले हे राज्य जुन्या उत्तर प्रदेशच्या एकूण उत्पादनापैकी ८% उत्पादन करते. 2003 च्या औद्योगिक धोरणामुळे येथे गुंतवणूक करणाऱ्या गुंतवणूकदारांना करात सवलत देण्यात आल्याने भांडवली गुंतवणुकीत लक्षणीय वाढ झाली आहे. SIDCUL म्हणजे स्टेट इन्फ्रास्ट्रक्चर आणि इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ उत्तराखंड लि. उत्तराखंड राज्याच्या औद्योगिक विकासासाठी, राज्याच्या दक्षिण भागात सात औद्योगिक वसाहती स्थापन करण्यात आल्या आहेत, तर उंच ठिकाणी डझनभर जलविद्युत धरणांचे बांधकाम सुरू आहे. असे असले तरी, डोंगराळ भागातून लोकांचे मैदानी प्रदेशात स्थलांतर सुरूच असल्याने डोंगराळ भागाचा विकास करणे अजूनही एक आव्हान आहे.

उत्तराखंडमध्ये चुनखडी, रॉक फॉस्फेट, डोलोमाइट, मॅग्नेसाइट, तांबे, ग्रेफाइट, जिप्सम इत्यादींचे साठे आहेत. राज्यात 41,216 लघु उद्योग एकके स्थापन झाली असून, त्यामध्ये सुमारे 305.58 कोटींची मालमत्ता गुंतवण्यात आली असून 63,599 लोकांना रोजगार मिळाला आहे. याशिवाय 191 अवजड उद्योगांची स्थापना करण्यात आली असून त्यामध्ये 2,694.66 कोटी रुपयांची गुंतवणूक करण्यात आली आहे. 1,802 उद्योगांमध्ये 5 लाख लोकांना रोजगार आहे. 2003 मध्ये नवीन औद्योगिक धोरण तयार करण्यात आले, त्याअंतर्गत गुंतवणूकदारांना करसवलत देण्यात आली, त्यामुळे राज्यात भांडवली गुंतवणुकीची लाट उसळली.

राज्याची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने शेती आणि संबंधित उद्योगांवर आधारित आहे. उत्तराखंडची सुमारे ९०% लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे. राज्यात एकूण लागवडीयोग्य क्षेत्र ७,८४,११७ हेक्टर (७,८४१ किमी²) आहे. याशिवाय राज्यात वाहणाऱ्या नद्या मुबलक असल्याने जलविद्युत प्रकल्पांचाही चांगला वाटा आहे. राज्यात अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत, जे राज्यातील सुमारे 5,91,418 हेक्टर शेतजमिनीला सिंचनासाठी योगदान देतात. राज्यात जलविद्युत निर्मितीची पूर्ण क्षमता आहे. यमुना, भागीरथी, भिलंगणा, अलकनंदा, मंदाकिनी, सरयू, गौरी, कोसी आणि काली नद्यांवर अनेक जलविद्युत प्रकल्प स्थापित केले आहेत, ज्यापासून वीज निर्मिती केली जात आहे. राज्यातील 15,667 गावांपैकी 14,447 (सुमारे 92.22%) गावात वीज आहे. याशिवाय उद्योगाचा मोठा भाग वनसंपत्तीवर आधारित आहे. राज्यात एकूण 54,047 हस्तकला उद्योग कार्यरत आहेत.