आशियाई हत्ती

आशियाई हत्ती ( Elephas maximus ), ज्याला आशियाई हत्ती म्हणूनही ओळखले जाते, Elephas वंशातील एकमेव जिवंत प्रजाती आहे आणि ती संपूर्ण भारतीय उपखंडात आणि आग्नेय आशियामध्ये वितरीत झालेली आहे, पश्चिमेला भारत, उत्तरेला नेपाळ, दक्षिणेला सुमात्रा , आणि पूर्वेला बोर्नियोला. या हत्तीच्या पुढीलप्रमाणे तीन उपप्रजाती ओळखल्या जातात- E. m. श्रीलंकेतून मॅक्सिमस, मुख्य भूमी आशियातील इंडिकस आणि ई. एम. सुमात्रा बेटावरील सुमात्रानस.^[१] जगातील हत्तीच्या एकूण तीन जिवंत प्रजातींपैकी ही एक आहे, इतर आफ्रिकन बुश हत्ती आणि आफ्रिकन वन हत्ती आहेत.

आशियाई हत्ती हा आशियातील सर्वात मोठा जिवंत प्राणी आहे. इ.स. १९८६ पासून, आशियाई हत्तीला IUCN रेड लिस्ट मध्ये लुप्तप्राय म्हणून सूचीबद्ध केले गेले आहे. कारण सुमारे ६० ते ७५ वर्षांत, हत्तीच्या गेल्या तीन पिढ्यांमध्ये त्यांची किमान ५० टक्क्यांनी संख्या कमी झाली आहे.याचे मुख्य कारण हत्तींचा अधिवास नष्ट होणे, अधिवासाचा ऱ्हास, विखंडन आणि त्यांची मोठ्या प्रमाणात केल्या गेलेल्या शिकारी हे होय. ^[२] इ.स. २०१९ मध्ये, आशियाई हत्तींची संख्या अंदाजे ४८,३२३-५१,६८० होती. मादी बंदिवान हत्ती, जेव्हा अर्ध-नैसर्गिक परिसरात, वन शिबिरात ठेवल्या जातात तेव्हा त्या ६० वर्षांहून अधिक काळ जगतात.याउलट प्राणीसंग्रहालयात, आशियाई हत्ती खूप कमी वयात मरतात. कमी जन्म आणि उच्च मृत्यू दरामुळे बंदिवान हत्तीची संख्या दिवसोंदिवसकमी होत आहे.

एलिफस वंशाची उत्पत्ती उप-सहारा आफ्रिकेत प्लिओसीन दरम्यान झाली आणि आशियाच्या दक्षिणेकडील अर्ध्या भागात विस्तारण्यापूर्वी संपूर्ण आफ्रिकेत पसरली. आशियाई हत्तींच्या बंदिस्त वापराचे सर्वात जुने पुरावे म्हणजे ईसापूर्व 3ऱ्या सहस्राब्दीत सिंधू संस्कृतीच्या कोरीवकामात त्यांच्या शिल्पाकृती आढळल्या.

सर्वसाधारणपणे, आशियाई हत्ती हा आफ्रिकन बुश हत्तीपेक्षा लहान असतो.आशियाई हत्तीची पाठ ही बहिर्वक्र गोलाकार असते.आफ्रिकन हत्तीच्या तुलनेत लहान आणि कडेला दुमडलेले कान असतात.या हत्तीला २० जोड्या बरगड्या आणि ३४ पुच्छ कशेरुक असतात.आफ्रिकन हत्तींपेक्षा पायावरील नखांची ठळक रचना असते; पुढच्या दोन्ही पायावर पाच पाच आणि मागच्या पायावर चार चार नखे असतात. ^[४]आफ्रिकन हत्तींच्या विपरीत यांच्या कपाळावर दोन गोलार्ध फुगे असतात.

सरासरी, पूर्ण वाढ झाल्यावर, नर हत्तीची खांद्याची उंची सुमारे २.७५ मी (९.० फूट)  मी (९.० फूट) आणि ४ टनांपर्यंत वजन असते. तर माद्या सुमारे २.४ मी (७.९ फूट) उंच आणि ३ टन वजनाच्या असतात. आफ्रिकन बुश हत्तींपेक्षा आशियाई हत्तींमध्ये शरीराच्या आकारात लैंगिक द्विरूपता तुलनेने कमी दिसून येते; नर सरासरी मादीपेक्षा 15% उंच असतात . ^[५]शरीराची डोके आणि सोंडीसह लांबी ५.५–६.५ मी (१८–२१ फूट) असते, तर शेपटी १.२–१.५ मी (३.९–४.९ फूट) लांब असते. ^[४]आतापर्यंतचा सर्वात मोठा नर हत्ती १९२४ मध्ये भारतातील आसामच्या गारो हिल्समध्ये सुसांगच्या महाराजांनी शिकार केलेला होता, त्याचे वजन अंदाजे ७ टन होते, खांद्याची उंची ११.३ फूट आणि डोक्यापासून शेपटीपर्यंत २६.४ फूट लांब होता. ^[५] काही हत्तीची उंची १२ फूट असल्याच्या देखील नोंदी आहेत.

यांची सोंड म्हणजे त्याचे नाक आणि वरचे ओठ एकत्रितपणे वाढवलेले असते. नाकपुड्या सोंडेच्या टोकावर असतात, ज्या बोटासारख्या वापरल्या जातात.यांच्या सोंडेत सुमारे ६०,००० स्नायू असतात, ज्यामध्ये अनुदैर्ध्य आणि रेडिएटिंग सेट असतात.सोंडेच्या खोल स्नायूंना क्रॉस-सेक्शनमध्ये असंख्य भिन्न फॅसिकुली म्हणून पाहिले जाते.यांची सोंड हा एक बहुउद्देशीय आणि अत्यंत संवेदनशील अवयव आहे, जो ट्रायजेमिनल नर्व्हच्या मॅक्सिलरी डिव्हिजनद्वारे आणि चेहऱ्यावरील मज्जातंतूद्वारे विकसित होतो .वासाची तीव्र भावना सोंड आणि जेकबसनचे अवयव दोन्ही मुळे प्राप्त होते.हत्ती त्यांच्या सोंडेचा वापर श्वासोच्छ्वासासाठी, पाणी पिण्यासाठी, आहार घेण्यासाठी, स्पर्श करण्यासाठी, धूळ काढण्यासाठी, विशिष्ट आवाज निर्माण करण्यासाठी, संवादासाठी तसेच धुणे, चिमटे काढणे, पकडणे, संरक्षण आणि हमला यासाठी करतात. ^[४]

सोंडेची लांबी १.५ ते २ मीटर पर्यंत असू शकते, जी प्रजाती आणि वयानुसार कमीजास्त असते.चार मूलभूत स्नायू वस्तुमान—रेडियल, रेखांशाचा आणि दोन तिरकस स्तर—आणि टेंडन मासचे आकार आणि संलग्नक बिंदू ३०० किलो पर्यंत भार धारण करण्याच्या आणि हाताळण्याच्या क्षमतेसाठी लहान करणे, विस्तारणे, वाकणे आणि वळणाच्या हालचालींना अनुमती देतात .मज्जासंस्थेची आणि स्नायुंची क्षमता एकत्रितपणे नर्वस नियंत्रणामुळे सोंडेची विलक्षण ताकद आणि चपळता हालचाल होऊ शकते, जसे की पाणी किंवा धूळ चोखणे आणि फवारणे आणि हवा फुंकने.

सोंड सुमारे चार लिटर पाणी धारण करू शकते.हत्ती त्यांच्या सोंडेचा वापर करून एकमेकांशी खेळखेळत कुस्ती करतात, परंतु सामान्यतः त्यांच्या सोंडेचा वापर फक्त हावभाव करण्यासाठी करतात.

आशियाई हत्ती गवताळ प्रदेश, उष्णकटिबंधीय सदाहरित जंगले, अर्ध-सदाहरित जंगले, आर्द्र पानझडी जंगले, कोरडी पानझडी जंगले आणि कोरडी काटेरी जंगले, लागवडीखालील आणि दुय्यम जंगले आणि स्क्रबलँड्स व्यतिरिक्त राहतात.समुद्रसपाटीपासून ते ३००० मीटर (९,८०० फूट) पेक्षा जास्त उंचीपर्यंत या हत्तीचे निवासस्थान आढळतात .उन्हाळ्यात ते ईशान्य भारतातील पूर्व हिमालयात, ३००० फुटाच्या च्या वर देखील आढळतात.

चीनमध्ये आशियाई हत्ती फक्त दक्षिणेकडील युन्नानच्या शिशुआंगबन्ना, सिमाओ आणि लिंकांग या प्रांतांमध्येच राहतो .अंदाजे यांची २०२० मधील संख्या सुमारे ३०० नोंदवली गेलीय. ^[६]

बांगलादेशात, काही गटात आग्नेय-पूर्व चितगाव हिल्समध्ये देखील आढळले आहेत. ^[७]१९९० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात मैमनसिंगच्या गारो हिल्समध्ये २०-२५ वन्य हत्तींचा कळप आढळला होता, त्यांना भारतातील उंच टेकड्यांमधील एका मोठ्या कळपापासून अलिप्त करण्यात आले होते आणि दरम्यानच्या काळात भारतीय सीमा सुरक्षा दलाने लावलेल्या कुंपणाने त्यांना परत येण्यापासून रोखले होते. २०१४ मध्ये हा कळप सुमारे ६० हत्तींचा होता.

तीन उपप्रजाती ओळखल्या जातात: ^{[२] [४]}

• श्रीलंकेचा हत्ती श्रीलंकेत आढळतो ;
• भारतीय हत्ती मुख्य भूभाग आशियामध्ये आढळतो: बांगलादेश, भूतान, कंबोडिया, चीन, भारत, लाओस, मलय द्वीपकल्प, म्यानमार, नेपाळ, थायलंड, व्हिएतनाम ;
• सुमात्रान हत्ती सुमात्रामध्ये आढळतो.

बोर्नियो हत्ती बोर्नियोच्या ईशान्येकडील भागांमध्ये आढळतो, प्रामुख्याने साबाह (मलेशिया), आणि कधीकधी कालीमंतन (इंडोनेशिया ) येथे . इस २००३ मध्ये, माइटोकॉन्ड्रियल डीएनए विश्लेषण आणि सूक्ष्म उपग्रह डेटाने च्या माहिती प्रमाणे, बोर्नियो हत्तींची संख्या सुंडा बेटांच्या प्रदेशात उगम पावलेल्या साठ्यातून निर्माण झाली आहे.बोर्नियो हत्तींचे अनुवांशिक विचलन त्यांना स्वतंत्र उत्क्रांतीदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण एकक म्हणून ओळख देते.