अमरावती

?अमरावती महाराष्ट्र • भारत
टोपणनाव: अंबानगरी
—  शहर  —
२०° ५६′ ००″ N, ७७° ४५′ ००″ E ओपनस्ट्रीट मॅप गूगल अर्थ प्रोक्सिमिटीरामा
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ • उंची	८५.१४ चौ. किमी • ६५६.५४ मी
जिल्हा	अमरावती
लोकसंख्या • घनता लिंग गुणोत्तर	६,४६,८०१[१] (२०११) • ७,५९७/किमी२ ९५७ ♂/♀
कोड • दूरध्वनी • आरटीओ कोड	• +०७२१ • MH-27
^ Empty citation (सहाय्य)

अमरावती (मूळ नाव उमरावती) हे भारतातील महाराष्ट्राच्या विदर्भ प्रदेशातील एक शहर आहे. अमरावतीला विदर्भाची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघर ही संबोधले जाते. विदर्भामध्ये प्रशासनाच्या दृष्टीने दोन उपविभाग केले आहेत, नागपूर आणि अमरावती. त्यांपैकी अमरावती उपविभागामध्ये अकोला, अमरावती, यवतमाळ, बुलढाणा व वाशीम हे जिल्हे येतात. अमरावती शहर हे महाराष्ट्रातील दाट लोकवस्ती असलेल्या महानगर क्षेत्रांमध्ये सातव्या क्रमांकावर येते. हे शहर अमरावती जिल्ह्याचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. शहरात ऐतिहासिक अशी अंबा व श्रीकृष्ण यांची मंदिरे आहेत.

१९८३मध्ये स्थापन अमरावती महानगरपालिका, ही "खाजगी जकात " म्हणून ओळख असलेली भारतातील पहिली महानगरपालिका आहे. २०११ च्या जनगणनेनुसार शहराची लोकसंख्या ६४६,८०१ इतकी आहे. त्यापैकी ३३०,५४४ पुरुष व ३१६,२५७ महिला आहेत. अमरावती शहरातील लिंग गुणोत्तर १०००:९५७ आहे.

अमरावती उच्चारण हे शहर अमरावती जिल्हा तसेच अमरावती विभागाचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. अमरावती या शब्दाचा अर्थ पुराणातील देव इंद्र याची नगरी / राजधानी असा होतो. या शहरात जुन्या काळी उंबराची झाडे खूप होती म्हणून या शहराला उमरावती असे म्हणले जाई.

अमरावती याच नावाचे एक गाव आंध्र प्रदेशातील गुंटूर जिल्ह्यात आहे.

अमरावतीचे पुरातन नाव औदुंबरावती होते, ते प्राकृतमध्ये उंबरावती होते. शिवाय हिला प्राचीन काळी इंद्रपुरी म्हणून ओळखले जायचे. उंमरावती याचे स्पेलिंग Umraoti असल्याने त्याच्या उच्चारानुसार गावाचे नाव अमरावती झाले. जुनी अमरावती येथील भगवान आदिनाथ ऋषभनाथ यांच्या संगमवरी मूर्तीच्या पायथ्याशी असलेल्या शिलालेखावर अमरावती या नावाचा पहिल्यांदा उल्लेख आढळतो. या मूर्ती इ.स. १०९७ मधील आहेत.

मध्ययुगीन भारतीय इतिहासातील दख्खनच्या सुलतानशाही (इ.स.१४९०-इ.स.१६९०) पैकी १ वऱ्हाड वा बेरार प्रांताची इमादशाही (इ.स.१४९०-इ.स.१५९०)ची राजधानी असलेली एलिचपूर ही नगरी याच जिल्ह्यामधील एक शहर आहे. त्या शहराला हल्लीअचलपूर म्हणतात.

गोविंद महाप्रभू यांनी १३व्या शतकात अमरावतीला भेट दिली होती.

१४ व्या शतकात दुष्काळ व अवर्षणामुळे अमरावतीमधील लोक माळवा व गुजरातमध्ये स्थलांतरित झाले होते रावबहादूर रघुनाथ नरसिंह मुधोळकर,श्रीधर साऊरकर, दादासाहेब खापर्डे, मोरोपंत विश्वासनाथ जोशी, शिवाजीराव पटवर्धन, शिक्षण महर्षि भाऊसाहेब देशमुख असे अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसेनानी अमरावतीचे होते.

मुक्ताईगिरी धबधबा चिखलदरा धबधबा

अमरावतीचे हवामान हे उन्हाळ्यात गरम व कोरडे आहे. येथील हिवाळा थंड व कोरडा आहे. येथे उन्हाळा मार्च ते जून, पावसाळा जुलैपासून ऑक्टोबरपर्यंत , आणि त्यानंतर मार्चपर्यंत हिवाळा असतो.

सर्वाधिक तापमान २५ मे १९५४ रोजी ४६.७° सेल्सियस असे होते आणि सर्वात कमी तापमान ९ फेब्रुवारी इ.स. १८८७ रोजी ५.०° सेल्सियस इतके होते.

1. अंबापेठ
2. राजापेठ
3. श्रीकृष्णपेठ

शहर समुद्रसपाटीपासून उंचीवर वसलेले असल्यामुळे अमरावतीचे हवामान थंड आहे.^{[ संदर्भ हवा ]} भरपूर प्रमाणात झाडे व शहराच्या परिसरात असणाऱ्या तलावांमुळे पाण्याची मुबलकता आहे. मेळघाट व चिखलदरा परिसर येथून जवळच आहे. शहराजवळ १० किलोमीटरवर पोहरादेवी हे अभयारण्य आहे. शहराला लागूनच डोंगर असल्यामुळे डोंगर कुशीत बसल्यासारखे हे सुंदर शहर मनाला आकर्षित करते.

अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघर संबोधले जाते, येथील शैक्षणिक वातावरणामुळे पूर्ण विदर्भ तसेच मराठवाडा व मध्य प्रदेशातून विद्यार्थी येथे शिक्षणासाठी येतात. अमरावती विद्यापीठ हे शहराच्या पूर्वेस आहे. पर्वत पायथ्याशी असलेले हे विद्यापीठ अतिशय नयनरम्य वातावरणात आहे. विविध प्रकारच्या झाडांनी समृद्ध असलेला याचा परिसर खूप मोठा आहे. या विद्यापीठाला आता संत गाडगेबाबा अमरावती विद्यापीठ असे नाव देण्यात आले आहे. येथे संत गाडगेबाबा अध्यासन चालवले जाते.

शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावती हे विदर्भात फार विद्यार्थिप्रिय ठिकाण आहे. येथे अनेक महाविद्यालये आहेत. शिक्षणाच्या सोयींमुळे अमरावती हे पश्चिम विदर्भाचे महत्त्वाचे शिक्षणकेंद्र आहे.

शहराचे एक मोठे आकर्षण म्हणजे श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ. वीर वामनराव जोशी यांच्या प्रेरणेने अमरावतीत हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाची स्थापना झाली. हे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे बरेच जुने शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय असून संपूर्ण भारतातून मुले येथे शिक्षणासाठी येतात. या व्यायामशाळेच्या परिसरात १९८९ साली अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले होते. या व्यायामशाळेने १९३६ साली यवतमाळच्या डॉ. सिद्धनाथ कृष्ण काळे यांच्या नेतृत्वाखाली बर्लिन ऑलिम्पिकच्या वेळी भरलेल्या जागतिक व्यायाम परिषदेला आपला चमू पाठवला होता. दीड-दोन महिने आगबोटीने प्रवास करीत हा चमू आपला भगवा झेंडा घेऊन जर्मनीत पोहोचला. तिथे व्यायाम परिषदेत व्यायामशाळेच्या खेळाडूंनी मल्लखांब, योगासने आणि गदगा फिरवणे हे भारतीय व्यायामप्रकार करून दाखवले, त्याचे जगभर कौतुक झाले होते. प्रेक्षकांमध्ये व्यासपीठावर हिटलर, गोबेल्स प्रभृति हजर होते.

अमरावती जिल्ह्यात सरकारी शाळांव्यतिरिक्त खालीलप्रमाणे खाजगी शाळा आहेत.

1. स्कूल ऑफ स्कॉलर्स
2. आर डी आइ के कॉलेज, बडनेरा
3. अस्मिता शिक्षण मंडळाचे अस्मिता विद्या मंदिर
4. आदर्श प्राथमिक शाळा.
5. ऑयस्टर इंग्लिश स्कूल, अमरावती.
6. इंडो पब्लिक स्कूल
7. DRS मुलांची शाळा
8. दीप इंग्रजी प्राथमिक शाळा
9. नवीन उच्च माध्यमिक शाळा
10. नारायण दास हायस्कूल
11. पवित्र क्रॉस कॉन्व्हेंट
12. प्रगती विद्यालय
13. भंवरीलाल सामरा इंग्रजी हायस्कूल
14. मणिबाई गुजराती हायस्कूल
15. महात्मा गांधी माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शाळा, (बडनेरा)
16. गोल्डन किड्स इंग्रजी हायस्कूल (मुलांची शाळा)
17. मोहनलाल सामरा प्राथमिक शाळा
18. मित्र उर्दू हायस्कूल
19. मित्र इंग्रजी हायस्कूल
20. राजेश्वरी विद्या मंदिर
21. श्री गणेशदास राठी विद्यालय
22. श्री रामकृष्ण क्रीडा विद्यालय
23. लाठीबाई शाळा
24. वनिता समाज
25. विद्वान प्रशाळा
26. श्री शिवाजी बहुद्देशिय उच्च माध्यमिक शाळा
27. श्री समर्थ हायस्कूल
28. सरस्वती विद्यालय
29. सेंट थॉमस इंग्रजी हायस्कूल
30. सेंट फ्रान्सिस हायस्कूल
31. ज्ञानमाता हायस्कूल
32. न्यू हाई स्कूल मेन शाम चौक
33. विद्याभारती माध्यमिक विद्यालय,विलास नगर
34. श्री साईबाबा विद्यालय , साईनगर
35. विकास विद्यालय, विलास नगर

अमरावती शहरात अमरावती, बडनेरा आणि नवीन अमरावती ही तीन मुख्य रेल्वे स्थानके आहेत. अमरावती स्थानक हे जुन्या शहरात आहे. बडनेरा हे स्थानक मुंबई - कलकत्ता लोहमार्गावरील एक प्रमुख जंक्शन आहे. तसेच नवीन अमरावती स्थानक हे अमरावती - नरखेड लोहमार्गावर वसले आहे.

एकेकाळी अमरावती जवाहर गेट, खोलपुरी गेट, नागपुरी गेट आणि अंबा गेट यांच्या आतच सामावलेली होती. काळानुसार अमरावतीचा विस्तार झाला व तटबंदीच्या आतील अमरावतीला 'जुनी अमरावती' असे म्हणले जाऊ लागले. सराफा बाजार (दागिन्यांचा) जवाहर गेटच्या आतमध्ये वसलेला आहे.

तटबंदीच्या आतमध्ये भाजी बाजार आणि बुधवारा असे दोन प्रभाग आहेत. हे दोन्ही प्रभाग गणेश चतुर्थीच्या उत्सवासाठी प्रसिद्ध आहेत. भाजी बाजारमधील छत्रपती शिवाजी मंडळ व सार्वजनिक मंडळ ही नावाजलेली गणेशोत्सव मंडळे आहेत. बुधवाऱ्यामधील लक्ष्मीकांत गणेशोत्सव मंडळ, आझाद हिंद मंडळ, नीलकंठ मंडळ, आणि अनंत मंडळ ही प्रसिद्ध आहेत. या मंडळांतर्फे गणेशोत्सवाच्या काळात वेगवेगळे कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

जुन्या अमरावतीमध्ये भाजी बाजारात बाळकृष्ण मंदिर, मुरलीधर सोमेश्वर मंदिर, नारायण गुरू मठ, लक्ष्मी नारायण मंदिर, जैन श्वेतांबर मंदिर, काळा मारोती मंदिर , काळा राम मंदिर , सत्यनारायण मंदिर , राधाकृष्ण मंदिर , दत्त मंदिर , मृगेंद्र मठ , इत्यादी . मंदिरे आहेत. नीलकंठ मंदिर, श्रीकृष्ण मंदिर, मुंजाबाबा मंदिर,एकवीरा देवी मंदिर ही बुधवाऱ्यामध्ये आहेत. अंबा देवी मंदिर हे अंबा गेटवर आहे.श्री बडे‌ बालाजी‌‌ मंदिर‌ हे गांधी‌ चौक मध्ये आहे‌. तिथेच मृगेंद्रस्वामी मठही आहे. जामा मशीद साबनपुरा येथे आहे.

अमरावती शहराची रचना फार छान आहे. रुंद रस्ते आणि शहराचा विस्तीर्ण विस्तार शहराला भव्यता देतात. मुख्य चौक म्हणजे राजकमल चौक, इर्विन चौक, श्याम चौक, राजापेठ चौक, पंचवटी चौक, अंबापेठ चौक, आणि ज्या अंतिम बस स्थानकाला येथे डेपो असे म्हणतात तो डेपो चौक.

हे ऐतिहासिक शहर असल्यामुळे या शहराला तटबंदी आहे. आणि त्याला असलेले दरवाजे - अंबा गेट , जवाहर गेट अशा नावाने प्रसिद्ध आहेत. जुने गाव हे तटबंदीच्या आत वसलेले असायचे. आज शहराचा विस्तार फार झाला आहे. आता महापालिकेच्या सरहद्दी बाजूच्या उपनगरांच्याही बाहेर गेल्या आहेत. वलगाव, बडनेरा आता अमरावती शहरात मोडतात. शहराचे मुख्य भाग म्हणजे गांधी चौक,अंबा पेठ, गाडगे नगर, साईनगर, श्रीकृष्ण पेठ, दस्तुर नगर, राजापेठ, सातुर्णा, कंवर नगर, रुक्मिणी नगर, यशोदा नगर, इत्यादी.

अमरावती शहराच्या १० किमी दक्षिणेला मुंबई-भुसावळ-वर्धा-नागपूर रेल्वे मार्गावर बडनेरा हे एक रेल्वे स्थानक आहे. शहराची वाढ झपाट्याने बडनेऱ्याच्या दिशेने होत आहे.

अमरावती हे औद्योगिक वाढीचे शहर आहे.

अमरावती जिल्ह्यामध्ये कुऱ्हा गावी असलेला विदर्भ शुगर मिल लिमिटेड हा चालू असलेला एकमेव साखर कारखाना आहे

अंबादेवी हे शहराचे मुख्य दैवत आहे. शहराच्या मध्यावर अंबापेठेत देवीचे पुरातन देऊळ आहे. रुक्मिणीने श्रीकृष्णाला याच मंदिरात बोलावले होते, असे म्हणले जाते. येथे श्रीकृष्णाने देवीची पूजा करून रुक्मिणीला सोबत नेले होते. मंदिराच्या जवळच एकवीरा देवीचे मंदिर आहे. त्या मंदिराच्या खाली योगाचार्य जनार्दन स्वामी यांची समाधी आहे.

श्री शिवाजीराव पटवर्धन यांनी स्थापन केलेला तपोवन हा कुष्ठरोग्यांसाठीचा प्रकल्प शहराच्या पूर्वेला विद्यापीठाच्या इमारतीसमोर आहे.

1. केशरबाई लाहोटी कला, वाणिज्य विज्ञान महाविद्यालय
2. कृषि महाविद्यालय
3. श्री शिवाजी उद्यानविद्या महाविद्यालय.
4. तक्षशिला कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय
5. पंजाबराव देशमुख वैद्यकीय महाविद्यालय Archived 2011-02-07 at the Wayback Machine.
6. प्रो. राम मेघे इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ॲन्ड रिसर्च, बडनेरा
7. बियाणी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय
8. विदर्भ ज्ञान विज्ञान संथेचे कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय
9. विद्याभारती कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय
10. शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय
11. शासकीय तंत्रनिकेतन
12. श्री शिवाजी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय
13. सिपना अभियांत्रिकी महाविद्यालय
14. श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाचे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय
15. विमलाबाई देशमुख कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय
16. भारतीय महाविद्यालय
17. श्रीमती नरसम्मा कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय किरण नगर. अमरावती.

1. श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळचे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय

1. चिखलदरा
2. मेळघाट
3. सेमाडोह
4. अंबादेवी मंदिर
5. श्री क्षेत्र बहिरम
6. बांबू उद्यान
7. छत्री तलाव
8. कान्हाई कृषीपर्यटन
9. वडाळी तलाव
10. पिंगळादेवी गड
11. एकवीरादेवी मंदिर
12. अष्टमासिद्धी
13. अप्पर वर्धा धरण (नल-दमयंती सागर)
14. श्री क्षेत्र कोंडेश्वर
15. माताखिडकी श्रीकृष्ण मंदिर
16. वाठोडा शुक्लेश्वर
17. भडका धबधबा [घोडदेव, मोर्शी]
18. द वऱ्हाडी फार्महाऊस [कान्हाई कृषी पर्यटन]
19. रिद्धपूर महानुभाव पंथाचे तीर्थक्षेत्र महानुभाव पंथाची तीनशे च्या वर मंदिरे
20. महानुभाव आश्रम राजापेठ
21. महानुभाव श्रीकृष्ण मंदिर, नवीन बायपास रोड, अमरावती
22. श्रीगोविंदप्रभू मंदिर - रहाटगाव.
23. आष्टी येथील सर्वज्ञ श्रीचक्रधरस्वामी यांचे मंदिर.
24. अचलपूर येथील सर्वज्ञ श्रीचक्रधरस्वामी यांचे मंदिर.
25. काटसूर येथील श्रीगोविंद प्रभू यांचे जन्मस्थान.
26. बेलोरा महानुभाव पंथाचे तीर्थस्थान.